سنجش باورها و اقدامات خواجه شمس الدین علی چشمی در حکومت سربداران از منظر آموزه‌های علوی در عهدنامه مالک اشتر نخعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور

چکیده

حکومت سربداران نخستین تجربه تاریخی در استقرار حکومت شیعی در دوران غیبت است. آثار فرهنگی و تمدنی این نهضت، زمینه مناسبی برای نهادینه ­سازی اندیشه شیعی در تشکیل حکومت دینی بر محور آموزه­‌های علوی فراهم آورد.
این نوشتار در پی بررسی میزان نزدیکی و انطباق اندیشه­ها و اقدامات خواجه شمس الدین علی چشمی، ششمین فرمانروای سربداری را با آموزه‌­های امام علی در عهدنامه مالک اشتر نخعی است. اقدامات مهم شمس الدین علی چشمی در سه زمینه: اقتصادی،  فرهنگی و نظامی، نمونه­‌ای کامل و جامع از وظایف یک کارگزار و حاکم اسلامی که امام علی علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر برشمرده است: «گردآوردن مالیات‏‌ها، پیکار کردن با دشمنان، به سامان رسانیدن مردمان، و آباد کردن شهرهاى آن».
اندیشه‌­ها و اقدامات پرنُمود خواجه چشمی در حوزه اقتصادی مانند اصلاح ساختار اقتصادی، توجه به کشاورزی، بازرگانی و صنعت، در کارهای فرهنگی و عمرانی همچون ساده زیستی، همنشینی با مردم، بنای مسجد جامع بیهق و مبارزه جدی با مفاسد اجتماعی و امور نظامی همانند اهتمام جدی به امور معیشت و رفاه جماعت سربدار، اقتدار نظامی و به رسمیت شناخته شدن تمامیت ارضی حکومت سربدار از سوی طغاتیمور و پیروزی بر مخالفان خارجی، نزدیکی و پیوند محکمی با آموزه­‌های علوی در عهدنامه دارد. هرچند بخش کوچکی از رفتارهای ناشی از شدت قانونی وی چندان با هندسه اندیشه علوی سازواری و تناسب ندارد.

کلیدواژه‌ها


  1. منابع

    . نهج البلاغه،سید رضی، ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی، تحقیق: صبحی صالح، قم: دارالهجره.

    1. آژند، یعقوب، 1365ش، قیام­های مردم در قرن هفتم و هشتم هجری، تهران: انتشارات امیرکبیر.
    2. ابن بطوطه، 1361ش، سفرنامه، ترجمه: محمدعلی موحد، چاپ سوم، انتشارات علمی و فرهنگی.
    3. ابن حنبل، احمد بن محمد، 1430ق، فضائل الصحابه، محقق: وصی الله بن محمد عباس، قاهره: دار ابن الجوزی.
    4. ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، 1409ق، مناقب آل ابی طالب، تصحیح و مقابله: محمدحسین دانش آشتیانی، سید هاشم رسولی محلاتی، قم: نشر علامه.
    5. ابن یمین فریومدی، فخر الدین محمود بن امیر یمین الدین طُغرایی مُستوفی بیهقی، ۱۳۴۴ش، دیوان اشعار، تصحیح و اهتمام: حسینعلی باستانی راد، تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.
    6. اسمیت، جان مسن، 1361ش، خروج و عروج سربداران، ترجمه: یعقوب آژند.تهران: واحد مطالعات و تحقیقات فرهنگی و تاریخی.
    7. اقبال آشتیانی، عباس، 1360ش، ظهور تیمور، به کوشش میرهاشم محدث، چاپ اول، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
    8.  1347ش، تاریخ مغول، چاپ سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
    9. امین زاده، علی، 1384ش، جنبش های شیعی در تاریخ ایران (با نگاهی ویژه به سربداران)، چاپ اول، تهران: انتشارات امید مهر.
    10. بیهقی، ظهیر الدین ابوالحسن علی بن زید (فرید خراسان)، 1361ش، تاریخ بیهق، تصحیح و تعلیقات: احمد بهمنیار، مقدمه علامه قزوینی، تهران:کتابفروشی فروغی.
    11.  1409ق، معارج نهج البلاغه، مقدمه وتحقیق: محمدتقی دانش ­پژوه،چاپ اول، قم: کتابخانه مرعشی نجفی.
    12. پطروشفسکی. ایلیا پاد لوویچ، 1359ش، تاریخ ایران: ایران در سده­ های میانه، مترجمان: سیروس ایزدی، حسین تحویلی، چاپ اول، تهران:انتشارات دنیا.
    13. پطروشفسکی. ایلیا پاد لوویچ، 1351ش، نهضت سربداران خراسان، ترجمه: کریم کشاورز، چاپ سوم، تهران: انتشارات پیام.
    14. پیگولوسکایا، ن‍ی‍ن‍ا وی‍ک‍ت‍وروون‍ا، و دیگران، 1354ش، تاریخ ایران: از دوره باستان تا پایان سده هیجدهم میلادی، ترجمه: کریم کشاورز. چاپ چهارم، تهران: انتشارات پیام.
    15. جعفریان، رسول، 1381ش، تاریخ ایران اسلامی؛ دفتر سوم: از یورش مغولان تا زوال ترکمانان، چاپ دوم، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
    16. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف الله، 1380ش، زبدة التواریخ، مقدمه تصحیح و تعلیقات: کمال حاج سید جوادی، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    17. حکیمی، محمدرضا؛ حکیمی، محمد؛ حکیمی، علی، 1371ش، الحیاة، ترجمه: احمد آرام‏. تهران:دفتر نشر فرهنگ اسلامى.
    18. خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین، 1353ش، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، مقدمه جلال الدین همایی. زیر نظر دکتر محمد دبیر ساقی، چاپ دوم، تهران:انتشارات کتابفروشی خیام.
    19. دانشگاه کمبریج، 1379ش، تاریخ ایران: دوره تیموریان، ترجمه: یعقوب آژند. چاپ اول، تهران: انتشارات جامی.
    20. دلشاد تهرانی، مصطفی، 1379ش، حکومت حکمت: حکومت در نهج البلاغه، چاپ اول، تهران: انتشارات دریا.
    21. دولتشاه سمرقندی، دولتشاه بن علاء الدوله بختیشاه، 1366ش، تذکره الشعراء، به همت محمد خاور، چاپ دوم،تهران: انتشارات پدیده خاور.
    22. زامباور، ادوارد ف‍ون‌، 1356 ش، نسب نامه خلفا و شهریاران و سیر تاریخی حوادث اسلام، ترجمه و تحشیه: دکتر محمدجواد مشکور، تهران:کتابفروشی خیام.
    23. سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق، 1353ش، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام دکتر عبدالحسین نوائی، تهران:کتابخانه طهوری.
    24. شامی، نظام الدین، 1363ش، ظفرنامه: تاریخ فتوحات امیر تیمور گورکانی، به اهتمام فیلکس تاور. با مقدمه و کوشش: پناهی سمنانی، تهران: انتشارات بامداد.
    25. صفا، ذبیح الله، 1351ش، تاریخ ادبیات در ایران، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    26. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن،1390 ق، تهذیب الاحکام، تحقیق: سیّد حسن خرسان، طهران: دار الکتب الإسلامیه.
    27. فریومدی، غیاث الدین بن علی نایب، 1363ش، ذیل مجمع الانساب شبانکاره­ای، تصحیح: میرهاشم محدث، چاپ اول، تهران: انتشارات امیرکبیر.
    28. فصیح خوافی، احمد بن محمد، 1386ش، مجمل فصیحی، تصحیح و تحقیق: محسن ناجی نصرآبادی، چاپ اول، تهران: انتشارات اساطیر.
    29. قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، 1363ش، لب التواریخ، چاپ اول، تهران: انتشارات گویا.
    30. کلینی، ابو­جعفر محمّد بن یعقوب، 1407ق، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، طهران: دارالکتب الإسلامیه.
    31. کیذری بیهقی، ابوالحسن محمد بن حسین. 1404ق، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغه، تحقیق: عزیز الله عطاردی. قم: بنیاد نهج البلاغه.
    32. مستوفی، حمدالله بن ابی بکر بن محمد بن نصر قزوینی، 1362ش، نزهه القلوب: المقاله الثالثه، چاپ اول، به اهتمام و تصحیح: گای لیسترانج، تهران: دنیای کتاب.
    33. مجلسی، محمد باقر، 1403 ق، بحار الانوار الجامعة لعلوم الأئمّة الأطهار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    34. محمدی، محمود، 1386ش، فرهنگ اماکن و جفرافیای تاریخی بیهق (سبزوار)، چاپ اول، تهران:نشر آژند.
    35. میرخواند، میر محمد بن سید برهان الدین خواوندشاه، 1339ش، روضه الصفا، تهران: انتشارات خیام.
    36. یاقوت حموی، ۱۹۹۵ق ، معجم البلدان، بیروت: دارصادر.

    مقاله

    مرادی نسب، حسین، 1382ش، «دولت سربداران و تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در قرن هشتم». تاریخ اسلام در آینه پژوهش، پیش شماره4. صص 143تا 166.