بررسی معانی کاربردی افعال مزید (باب‌های تفاعل، تفعل، افتعال و استفعال) در نهج‌البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

*. استادیار، عضو هیأت علمی دانشگاه آراد اسلامی واحد چالوس.

چکیده

نهج­‌البلاغه دومین میراث مکتوب و منبع معرفتی در منظومه­‌ی آموزه­‌های اسلامی است. این اثر فاخر افزون بر کارکرد ایدئولوژیک که به درون­مایه­‌های حکمی آن مربوط می‌­شود، به دلیل شکوهمندی تعبیر، کارکرد ادبی نیز دارد. ویژگی اخیر نتیجه­ی مؤلّفه‌­هایی چند از جمله کاربرد افعال مزید برای افاده­‌ی معانی مناسب با مقتضای حال می­‌باشد که به لحاظ فراوانی و بسامد بیش از چهار هزار بار در ابواب مشهور و معانی متنوع به کاررفته است. زیرا فعل به عنوان رکن اصلی و بنیادین در ساختار زبان عربی با انتقال از شکل مجرد به ابواب مزید، که فرایند آن به تفصیل در دانش صرف تبیین شده است، واجد معانی جدید و موجب توسعه قلمرو معنی می­‌گردد.
        مقاله پیشارو با عنوان «بررسی معانی کاربردی افعال مزید (باب­‌های تفاعل، تفعل­، افتعال و استفعال) در نهج‌­البلاغه» پژوهشی نظری است که  به روش تحلیلی -توصیفی نمونه­‌هایی از افعال مزید به کاررفته در این کتاب را  با بهره‌­گیری ازمنابع لغوی و شروح نهج­البلاغه از نظر معانی کاربردی مورد بررسی قرارداده است .پژوهشگر از رهگذر پردازش داده‌­ها به این نتیجه رسیده است که افعال مزید به کار رفته در نهج‌­البلاغه کاملاً مطابق با مقتضای حال و تأمین‌کننده اهداف خطبه‌­ها­، نامه­‌ها وکلمات قصار بوده، به روشنی بر ظرفیت زبان عربی در تولید معانی جدید و متنوع از مصدر واحد و توسعه قلمرو معنی دلالت دارد.

کلیدواژه‌ها


  1. منابع

    . قرآن کریم

    . نهج ­البلاغه

    1. ابن بن ابی ­الحدید، عبدالحمید، 1967م، شرح نهج ­البلاغه، داراحیاء التراث العربی.
    2. ابن حجر، اوس، 1960م، دیوان، تحقیق و شرح: محمّد یوسف نجم، بیروت: دار بیروت.
    3. ابن ­اثیر، مجدالدین محمدبن محمد، 1979م، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، بیروت: المکتبه العلمیه.
    4. ابن­ درید، محمدبن حسن، 1988م، جمهرة اللغة، بیروت: دارالعلم للملایین.
    5. ابن ­سیده، علی ­بن ­اسماعیل، 1421ق، المحکم و المحیط، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    6. ابن ­سیده، علی ­بن ­اسماعیل، بی­تا، المخصصّ، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    7. ابن ­فارس، احمدبن ­زکریا، 2008م، معجم مقاییس اللغة، بیروت: دارالفکر.
    8. ابن ­منظور، محمدبن ­مکرم، 1408ق، لسان العرب، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    9. ازهری، محمدبن ­احمد، 1421ق، تهذیب اللغه، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    10. امامی، محمدجعفر و آشتیانی، محمدرضا، 1377ش، ترجمه گویا و شرح فشرده نهج ­البلاغه، قم: مدرسه الامام علی بن ابیطالب.
    11. انصاریان، علی، 1408ق، المقتطف من بحار الانوار، طهران، وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی.
    12. انیس، ابراهیم، 1380ش، المعجم الوسیط، بی­جا، مکتبة الشروق الدَولِیّه.
    13. بحرانی، کمال الدین میثم بن علی بن میثم ، 1366ش، اختیار مصباح السالکین، مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.
    14. بحرانی، کمال الدین میثم بن علی بن میثم ، 1379ش، شرح نهج ­البلاغه «مصباح السالکین»، تهران:دفتر نشر الکتاب.
    15. تستری، محمد تقی ، 1376ش، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه، تحقیق و تصحیح: بنیاد نهج ­البلاغه، چاپ اول، طهران: مؤسسه انتشارات امیر کبیر.
    16. جحاف، یحیی ­بن­ ابراهیم، 1422ق، ارشاد المؤمنین الِی معرفة نهج ­البلاغة المبین، قم: انتشارات دلیل ما.
    17. جوهری، اسماعیل ­بن­ حمّاد، 1376ش، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت: دارالعلم للملایین.
    18. حسن ­زاده آملی، حسن، 1382ش، انسان کامل در نهج ­البلاغه، قم: انتشارات قیام.
    19. حسینی شیرازی، سیدمحمد، بی­تا، توضیح نهج ­البلاغه، طهران: دارتراث الشیعه.
    20. حسینی، سیدجعفر، 1389ش، نهج ­البلاغه، قم: دارالثقلین.
    21. حسینی، یحیی بن حمزه، 1424ق، الدیباج الوضیّ فی الکشف عن اسرار کلام الوصیّ، بیروت: مؤسسة الامام زید بن علی.
    22. حکیمی، محمدرضا، 1370ش، کلام جاودانه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    23. حمیری، نشوان بن سعید، 1420ق، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، لبنان: دارالفکر.
    24. خوری شرطونی، سعید، 1416ق، اقرب الموارد فی فصیح العربیه و الشوارد، قم: دارالاسوة.
    25. دنبلی خویی، میرزا ابراهیم بن حسن، 1412ق، الدرة النجفیّه فی شرح نهج ­البلاغه، بی­جا.
    26. زبیدی، سیدمرتضی، 1414ق، تاج العروس، بیروت: دارالفکر.
    27. زمخشری، محمودبن عمر، 1407ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتاب العربی.
    28. زمخشری، محمودبن­عمر، 1386ش، مقدمة الادب، تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی، دانشگاه تهران.
    29. زمخشری، محمودبن­ عمر، 1402ق، اساس ­البلاغه، بیروت: دار المعرفة.
    30. سرخسی نیشابوری، علی بن ناصر، 1373ش، اعلام نهج ­البلاغه، تحقیق:عزیزالله عطاردی، طهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    31. شرقی، محمد علی ، 1363ش، قاموس نهج ­البلاغه، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
    32. صعیدی، عبدالفتاح و موسی، حسین ­یوسف، 1410ق، الافصاح فی فقه اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
    33. طائی، حاتم­ ابن ­عبدالله، 1401ق، دیوان، بیروت: دار صادر.
    34. طباطبائی میرجهانی، سیدمحمدحسن، 1388ق، مصباح ­البلاغه فی مشکاۀ الصیاغۀ. قم: انتشارات میرجهانی.
    35. طریحی، فخرالدین، 1403ق، مجمع ­البحرین، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    36. عبّاد، اسماعیل، 1414ق، المحیط فی اللغه، بیروت: عالم الکتب.
    37. فراهیدی، خلیل ­بن ­احمد، 1975م، کتاب العین، قم:دارالهجرة.
    38. فیروزآبادی، محمدبن ­یعقوب، 1415ق، القاموس المحیط، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    39. فیومی، احمد بن محمد، 1414ق، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم: دارالهجره.
    40. قرشی بنابی، علی اکبر، 1377ش، مفردات نهج­ البلاغه، تهران: مرکز فرهنگی نشر قبله.
    41. کاشانی، فتح الله بن شکرالله، 1378ش، تنبیه الغافلین و تذکرۀ العارفین،مترجم محمد جواد ذهنی تهرانی، قم: موسسه تبیان.
    42. کیدری بیهقی، قطب­الدین، 1416ق، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغه، تحقیق: عزیز الله عطاردی، قم: بنیاد نهج البلاغه
    43. محمد، اویس کریم، 1408ق، المعجم الموضوعی لنهج ­البلاغه، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
    44. محمودی، محمدباقر، 1385ش، نهج ­السعاده فی مستدرک نهج­ البلاغه، قم: مؤسّسه الطباعة و النشر وزراة الثقافة و الارشاد الاسلامی.
    45. مدرس وحید، احمد، بی­تا، شرح نهج ­البلاغه، بی­جا.
    46. مدنی، ابن ­معصوم ­علی­ بن ­احمد، 1426ق، الطراز الاول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعول، مشهد: مؤسسه ال البیت لاحیاء التراث.
    47. مطرزی، ابوالفتح ناصرالدین، بی­تا، المُغرب فی ترتیب ­المعرب، بیروت: دارالکتاب العربی.
    48. معرفت، محمدهادی، 1386ش، التمهید فی علوم ­القرآن، قم: موسسه التمهید.
    49. مغنیه، محمدجواد، 1412ق، فی ظلال نهج ­البلاغه، بیروت: دارالعلم للملایین.
    50. منتظری، حسینعلی، 1395ش، درس­هایی از نهج ­البلاغه، قم: انتشارات سرایی.
    51. موسوی، سید عباس، 1998م، شرح نهج ­البلاغه، بیروت: دارالرسول الاکرم صلی‌الله علیه و آله.
    52. میلانی، سید هاشم، 1387ش، شرح نهج ­البلاغه، قم: انتشارات دلیل ما.
    53. نقوی، سیدمحمد تقی، 1384ش، مفتاح السعاده فی شرح نهج ­البلاغه، تهران: انتشارات قائن.
    54. نواب لاهیجی، میرزا محمدباقر، بی­تا، شرح نهج ­البلاغه، تهران: انتشارات اخوان کتابچی.
    55. هاشمی خویی، میرزا حبیب، 1403ق، منهاج­ البراعة فی شرح نهج ­البلاغه، بیروت: مؤسسة الوفاء.