تحلیل برخی ابعاد تأویل در نهج‌البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان؛

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان، (نویسنده مسئول)

3 استادیار دانشگاه قرآن و حدیث

چکیده

یکی از اصطلاحات مهم در فهم معارف قرآنی «تأویل» است. در روایات نبوی، پیامبر­اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خود را به‌عنوان «صاحب تنزیل» و امام علی علیه السلام را به‌عنوان «صاحب تأویل» معرفی کرده‌اند. با توجه به اختلافاتی که در مورد معنای این واژه و دامنۀ آن در بین صاحب‌نظران وجود دارد، تحلیل سخنان امام علی علیه السلام در این راستا ضروری به نظر می‌رسد. بنابر این ضرورت، در پژوهش حاضر به واکاوی واژۀ تأویل، آگاهان به تأویل و مبانی تأویل به روش توصیفی ـ تحلیلی در نهج‌البلاغه پرداخته‌شده و این نتیجه حاصل شد که تأویل همواره به‌عنوان یک مشترک معنوی و دربردارندۀ معانی مختلف بوده و هست. مصداق کامل آگاهان به تأویل، پیامبر­اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل‌بیت شریف ایشان هستند ولی سایر مؤمنین نیز، ‌بسته به شرایطی می‌توانند، مصداق راسخان در علم و به‌تبع آن آگاه به تأویل باشند. در تحلیل مبانی تأویل‌پذیری قرآن کریم در نهج‌‌البلاغه مشخص شد، برخلاف نظر عده‌ای که مخالف تأویل قرآن هستند، قرآن کریم دارای تأویل است و گریزی از آن نیست؛ زیرا قرآن کریم صامت است، بطن دارد، دارای متشابهات و وجوه گوناگون است، بنابراین به مؤولانی نیاز دارد تا به تأویل قرآن کریم دست یابند.

کلیدواژه‌ها


  1. منابع

    .قرآن کریم. 1418ق، ترجمه: محمدمهدى، فولادوند، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى‏.

    .نهج ­البلاغه، سید رضی، محمد بن حسین،‏ 1372ش، تحقیقِ عزیزالله عطاردی قوچانی، تهران: بنیاد نهج‌البلاغه.

    .نهج ­البلاغه،1388ش، نهج‌البلاغه، ترجمۀ حسین انصاریان، قم: دارالعرفان.

    .نهج ­البلاغه،1379ش، نهج ­البلاغه، ترجمۀ على نقى فیض الاسلام اصفهانى، تهران: مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الإسلام.

    .نهج ­البلاغه،1374ش، نهج‌البلاغه (خورشید بی­ غروب)، ترجمۀ عبدالمجید معادیخواه، قم: نشر ذره.

    .نهج ­البلاغه،1379ش، نهج‌البلاغه، ترجمۀ محمد دشتی، قم: مشهور.

    .نهج ­البلاغه،1414ق، نهج ­البلاغه، تحقیقِ صبحی صالح، قم: هجرت.

    1. ‏ ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، بی‌تا، الاکلیل فی متشابه و التأویل، اسکندریه: دارالایمان.
    2. ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، 1404ق، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏.
    3. ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، 1367ش، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
    4. ابن حنبل، احمد بن محمد، 1421ق، مسند الإمام أحمد بن حنبل، بیروت: مؤسسة الرسالة.
    5. ابن فارس، احمد، 1404ق، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
    6. ابن منظور، محمد بن مکرم،‏ 1414ق، لسان العرب‏، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع‏.
    7. ابوالفتوح رازى، حسین بن على، 1408ق، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: آستان قدس رضوى.
    8. ابوزید، نصر حامد، 1380ش، معنای متن (مفهوم النص)، ترجمۀ مرتضی کریمی نیا، تهران: طرح نو.
    9. ابوزید، نصر حامد، 1395ش، نوسازی، تحریم و تأویل (التجدید و التحریم و التأویل)، ترجمۀ محسن آرمین، تهران: نشر نی.
    10. جوهری فارابی، أبو نصر إسماعیل، 1407ق، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربیة، بیروت: دار العلم للملایین.
    11. ذهبى، محمد حسین، بی‌تا، التفسیر و المفسرون، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
    12. پاکتچی، احمد، 1367ش، دائرة المعارف بزرگ اسلامی (مدخل تأویل)، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
    13. تفلیسى، حبیش بن ابراهیم، 1371ش، وجوه قرآن، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ.
    14. ثقفى، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال، 1410ش، الغارات، قم: دار الکتاب الإسلامی‏.
    15. حر عاملی، محمد­بن­حسن، 1409ق، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام .
    16. حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، 1411ق، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل‏، تهران: التابعة لوزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی‏.
    17. حیدری، سید کمال، 1393ش، اصول تفسیر و تأویل قرآن، ترجمۀ محمدعلی سلطانی، تهران: سخن.
    18. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، 1412ق، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دار القلم- الدار الشامیة.
    19. سیوطی، عبد الرحمن، 1421ق، الاتقان فی علوم القران، لبنان: دارالکتاب العربی.
    20. سیوطی، عبد الرحمن 1380ش، الاتقان فى علوم القرآن، ترجمۀ مهدى حائرى قزوینى، تهران: امیر کبیر.
    21. شاکر، محمدکاظم، 1376ش، روش‌های تأویل قرآن، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
    22. صدوق، محمد بن على، 1362ش، الخصال، قم: جامعه مدرسین.
    23. صفار، محمد بن حسن، 1404ق، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلی‌الله علیه و آله، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
    24. طارمی‌راد، حسن‌، رضا سلیمان ‌حشمتی، برند راتکه، 1390ش، دربارۀ تأویل، تهران: کتاب مرجع.
    25. طباطبایی، محمدحسین، 1374ش، المیزان فی تفسیر القران، ترجمۀ محمدباقر موسوی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    26. طبرى، محمد بن جریر، 1412ق، جامع البیان فى تفسیر القرآن (تفسیر الطبرى)، بیروت: دار المعرفة.
    27. طوسی، محمد بن حسن، 1414ق، الامالی، قم: دار الثقافة.
    28. طوسی، محمد بن حسن، 1388ش، الامالی، ترجمه صادق حسن زاده، قم، اندیشه هادی.
    29. طوسی، محمد بن حسن، بی‌تا، التبیان فی تفسیر القرآن‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.‏
    30. علم الهدى، على بن حسین،‏ 1998م، الامالی، قاهره: دار الفکر العربی‏.
    31. فراهیدى، خلیل بن أحمد، 1409ق، کتاب العین، قم: نشر هجرت.
    32. فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، 1415ق، تفسیر الصافی، تهران: مکتبة الصدر.
    33. فیض‌الاسلام اصفهانى، على­نقى، 1379ش، ترجمه و شرح نهج­ البلاغه، ‏چ پنجم، تهران: نشر تألیفات فیض الإسلام‏.
    34. کشى، محمد بن عمر، 1409 ق، إختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، ‏ مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد.
    35. کلینی، محمد بن یعقوب، 1407ق، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
    36. کلینی، محمد بن یعقوب ، 1367ش، الکافی، ترجمۀ سیدجواد مصطفوی، تهران: کتاب فروشى علمیه اسلامیه‏.
    37. مجلسی، محمد باقربن­محمدتقى، 1403ق، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام ، ‏بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    38. مرکز فرهنگ و معارف قرآن، شاکر، محمد کاظم، 1382ش، دایرة المعارف قرآن کریم (مقاله تأویل)، قم: بوستان کتاب قم.
    39. معارف، مجید، حامد شریعتی نیاسر، 1395ش، ارتباط قرآن با نهج ­البلاغه، تهران: بنیادنهج ­البلاغه؛ سازمان مطالع تدوین کتب علوم انسانی (سمت).
    40. معرفت، محمد هادى، 1374ش، التمهید فی علوم القرآن، ترجمۀ ابومحمد وکیلی، بی‌جا: سازمان تبلیغات اسلامى.
    41. ناصحیان، علی اصغر، 1389ش، علوم قرآنی در مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام ، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
    42. هلالى، سلیم بن قیس،‏ 1405ق، کتاب سلیم بن قیس الهلالی‏، قم: الهادی.
    43. هلالى، سلیم بن قیس، 1416ق، کتاب سلیم بن قیس الهلالی (اسرار آل محمد صلی‌الله علیه و آله ، ترجمۀ اسماعیل انصارى زنجانى خوئینى، قم: الهادی.

     

    پایان نامه ها و مقاله ها

    1. اژدری، فرحناز؛ محمدرضا ستوده نیا، 1388ش، بررسی شواهد قرآنی نهج ­البلاغه، پایان­ نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
    2. بروجردی، مصطفی، 1380ش، نگاهی به شرح های نهج‌البلاغه، مجله قبسات، شماره 19.
    3. جعفری، سید محمد مهدی؛ مجید معارف؛ فاطمه سعیدی، 1399ش، شناخت رویکرد های تأویل قرآن در نهج‌البلاغه با تأکید بر شرح ابن ابی الحدید، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، دوره 8، شماره 2.
    4. رشاد، علی‌اکبر، 1385ش، دانشنامه امام علی علیه‌السلام ، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    5. مرادی، محمد ؛ فتح‌الله نجار زادگان، 1395ش، تأویل در روایت‌های تفسیری، رساله دکتری، دانشگاه قرآن و حدیث.
    6. مرادی، محمد، 1393ش، معنا کاوی روایت‌های جنگ تأویل، علوم حدیث، سال 19، شماره 4.
    7. نوری، طاهره؛ مهدی مطیع، محمد مرادی ، 1397ش، پی‌جویی دو رویکرد تأویلی معناگرا و عینی‌گرا در روایات دربردارندۀ واژۀ تأویل امام علی علیه‌السلام ، دوفصلنامۀ پژوهشنامۀ تأویلات قرآنی، سال اول، شماره1

    نوری، طاهره؛ مهدی مطیع، محمد مرادی، 1398ش، تأویل از دیدگاه امام علی علیه‌السلام با تأکید بر نهج‌البلاغه، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.