بررسی تطبیقی اسلوب خطاب در قرآن و خُطب نهج‌البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم و قرآن و حدیث. دانشگاه آزاد اسلامی سمنان. ایران.سمنان.

2 استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکده علوم قرآنی شاهرود، ایران، شاهرود.

3 استادیار الهیات گرایش فقه و حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی مهدی شهر. ایران، سمنان.(نویسنده مسئول)

چکیده

چکیده
اسلوب، روشی است که گوینده یا نویسنده برای بیان اندیشه‌ها و احساساتش برمی‌گزیند. سبک بیان مقاصد، تأثیر فوق‌العاده‌ای بر مخاطب در پذیرش یا ردّ مطلب ارائه شده دارد. هدف پژوهش حاضر، پاسخ به این سوال است که سبک خطاب و کاربرد آن در قرآن و نهج ­البلاغه چگونه است و چه ویژگی‌ها و امتیازاتی دارد. در پاسخ به این مسأله به روش توصیفی و تحلیلی، ابتدا خطاب‌های این متون بر اساس اسلوب ترکیبی تقسیم شد، سپس جهت شناسایی مشخصه‌ها و امتیازات این اسلوب‌ها، نمونه‌های موردی اغراض بلاغی آنها مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌ها نشان می‌دهد سبک انشایی در قرآن و سبک خبر در خُطب نهج ­البلاغه، حضور بسامدی دارد. در تمامی این سبک‌ها، بجز سبک‌ خبر، معنای ثانویه غلبه دارد. کاربرد این اسالیب در معنای ثانویه، از نظر روانی، تأثیر زیادی بر مخاطب می‌گذارد، لذا هر دو متن از اسالیب در تبیین معارف الهی، هدایت و تربیت مخاطبان استفاده شایانی نموده‌است. شناسایی این معانی در گرو توجه به قرائن متصل و منفصل متن است، بنابراین بدون توجه به این اسلوب‌ها و معانی مجازی آنها، فهم متون فوق دچار نقصان است.
 

کلیدواژه‌ها


منابع
قرآن کریم
1. ابن عاشور، محمد بن طاهر، (بی‌تا)، التحریرو التنویر، بیروت: موسسۀ التاریخ. 
2. ابن هشام، جمال الدین،  1979م، شرح قواعد الاعراب، بیروت: دارالکتب.
3. ابو السعود، محمد بن محمد، (بی‌تا)، ابوالسعود، ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، بیروت: داراحیاء التراث العربی. 
4. الازهری، محمد بن احمد،  2001م، معجم تهذیب اللغه، بیروت: دار إحیاء التراث العربی. 
5. افریقی مصری، جمال الدین محمد (ا‌بن‌منظور)،   1408ق،  لسان العرب، بیروت: دار احیاء التراث العربی. 
6. آلوسی، سید محمود،  1415ق، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و سبع المثانی، تحقیق علی عبدالباری عطیۀ، الطبعه الاولی، بیروت: دارالکتب العلمیۀ. 
7. انیس، ابراهیم،  ۱۹۸۹م، المعجم الوسیط، استانبول: دارالدعوه.
8. بحرانی، میثم‌بن‌علی‌بن‌میثم،  1362ش، ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه، دفتر نشر الکتاب، قم. 
9. بکری، شیخ امین، (۱۹۹۰م، البلاغه العربیه فی ثوبها الجدید، بیروت: دارالعلم للملایین. 
10. بوملحم، علی،  2008م، فی الاسلوب الادبی، بیروت: مکتبه الهلال.
11. تفتازانی، سعدالدین، ۱۳۸۵ش، شرح المختصر، قم: اسماعیلیان. 
12. جرجانی، عبدالقاهر،  1976م، اسرارالبلاغه، تحقیق: محمد عبدالمنعم خفاجی، مصر: مکتبه القاهره.
13. حسینی همدانی، سید محمد،  1404ق، انوار درخشان، محمد باقر بهبودی، تهران: انتشارات کتابفروشی لطفی. 
14. الحوفی، احمد محمد،  1977م، بلاغه الامام علی علیه السلام، قاهره: دار نهضه مصر.
15. خطیب قزوینی، محمد بن عبد الرحمن‌،  1999م، الایضاح فی علوم البلاغه، تحقیق محمد عبد الرحیم الخفاجی و عبدالعزیز شرق، قاهره: دارالکتب المصریه.
16. خطیب قزوینی، محمد بن عبدالرحمان، ۱۹۰۴م، التلخیص‌فی‌علوم‌العربیه، ضبطه و حقوق و شرحه، عبدالرحمان البرقوقی، بیروت: دارالفکر العربی.
17. خلیل، ابراهیم،  1997م، الاسلوبیه و نظریه النص، بیروت: موسسه العربیه للدراسات و النشر.
18. راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد،  1412ق، المفردات فی‌غریب القرآن‏، تحقیق: صفوان عدنان داود، بیروت‏: دارالعلم الدار الشامیه.
19. زرقانی، محمد عبد العظیم، 1385ش، مناهل العرفان فی علوم القرآن، مترجم: محسن آرمین، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی. 
20. زمخشری، محمود،  1715ق، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتب العرب.ی 
21. السید باقر الحسینی، السید جعفر،  1392ش، اسالیب المعانی فی القرآن، قم: بوستان کتاب. 
22. سید رضی، محمد‌بن الحسین،(بی‌تا)، نهج‌البلاغه، مصحح: صالح، صبحی‏، قم: موسسه دارالهجره.
23. سیوطی، جلال الدین،  1421ق، الإتقان فی علوم القرآن‏ ،‏ بیروت: دار الکتاب العربى.‏
24. شمیسا، سیروس،  ۱۳۷۴ش، کلیات سبک‌شناسی،  تهران: انتشارات فردوس. 
25. طالقانی، سید محمود،  1362ش، پرتوی ازقرآن ، تهران: شرکت سهامی انتشار.
26. طباطبایی، سید محمدحسین، 1417ق، المیزان فی‌تفسیرالقرآن، قم: جامعه مدرسین حوزه‌ علمیه. 
27. طریحی، فخرالدین، 1375ش، مجمع البحرین، تحقیق سیداحمدحسینی، تهران:کتابفروشی مرتضوی.
28. طنطاوی، سیدمحمد، (بی‌تا)، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم.
29. عبادیان، محمود،  1368ش)، درآمدی بر سبک و سبک شناسی، تهران: جهاد دانشگاهی.
30. عبدالمطلب، محمد، ۱۹۹۴م، البلاغه‌ و الاسلوبیه، مکتبة اللبنان: الشرکه المصریه العالمیه للنشر.
31. العموش، خلود،  1426ق، الخطاب القرآنی، اردن: عالم الکتب الحدیث.
32. غیاثی، محمد تقی، ۱۳۶۸ش، درآمدی بر سبک شناسی ساختاری، تهران: انتشارات شعله اندیشه.
33. فاضلی، محمد،  1376ش، دراسه النقد فی مسائل بلاغیه هامه، مشهد: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
34. فراء، ابوزکریا یحیی بن زیاد، (بی‌تا)، معانی القرآن، تحقیق احمد یوسف نجاتی و محمد علی نجار و عبدالفتاح اسماعیل شلبی، چاپ اول، مصر: دارالمصریه للتالیف و الترجمه. 
35. فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد، 1410ق، العین، قم: موسسه دارالهجرة. 
36. فضل، صلاح،  ۱۹۹۸م، علم الاسلوب و المبادئه و اجراءاته، چاپ اول، قاهره: دارالشروق.
37. فیض کاشانی، ملامحسن،  1415ق، تفسیرالصافی، تهران، انتشارات صدر.
38. قاسمی، محمد جواد،  1389ش، خطابات و فرهنگ مخاطبه در قرآن کریم، اصفهان: ادب امروز.
39. قرشى، سید على اکبر، 1371ش،  قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
40. مصطفوی، حسن،  1360ش، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
41. مکارم شیرازی،  1374ش، تفسیر نمونه‏، تهران‏، دار الکتب الإسلامیه.
42. مکارم شیرازی،  1386ش، پیام امام امیر المومنین‏ علیه السلام، تهران‏، اول، دار‌الکتب الإسلامیه.
43. مولانی نیا، عزت الله، 1383ش، اسالیب بیانی قرآن کریم، فرهنگ سبز. 
44. هاشمی شاهردوی، سید محمود،  1426ق، بحوث‌فی‌علم‌الاصول، قم: موسسه دایره معارف الفقه الاسلامی.
45. الهاشمی، سید احمد، 1991م، جواهر البلاغه، بیروت: المکتبة العصریه.
46. یعقوب، امیل، 1991م، موسوعه النحو و الصرف و الاعراب، بیروت: دارالعلم للملایین. 
مقالات
47. سیدی، سید حسین؛ کاظمی تبار، محمد علی،  1393ش، «سبک شناسی خطاب های خداوند به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله»، فصلنامه زبان‌پژوهی دانشگاه الزهرا،(10) 6 ، 120-85
48. معماری، داود؛ غلامزاده، زهرا،  1392ش، «اسلوب خطاب و نقش آن در تبیان معارف قرآنی»، پژوهش‌های ادبی- قرآنی، (4)، صص،19-26.