بررسی تطبیقی علت‌های فقر از دیدگاه امیرمؤمنان (ع) و سه مکتب لیبرالیسم، سوسیالیسم و دولت رفاه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبایی. (نویسنده مسئول)

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس

3 دانشیار پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

فقر از بزرگ­ترین نابسامانی‌های اجتماعی ـ اقتصادی به شمار می‌آید که رفع آن نیازمند به‌کارگیری سیاست‌های گوناگون در حوزه‌های مختلف است. یکی از پیش‌شرط‌های موفقیت این سیاست‌ها، طراحی آن‌ها بر پایۀ شناسایی دقیق علت‌هاست. پژوهش حاضر، با گردآوری داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای و توصیف و تحلیل محتوای آن‌ها، به بررسی تطبیقی دیدگاه امیرمؤمنان علیه السلام  و سه مکتب لیبرالیسم، سوسیالیسم و دولت‌رفاه درباره علت­‌های فقر پرداخته است؛ تا ضمن آشکارساختن دلیل اختلاف یا اشتراک سیاست‌های فقرزدایی این دیدگاه‌ها، به طراحی و اجرای کارآمدترین و مناسب‌ترین سیاست‌های فقرزدایی کمک کند. بر اساس یافته‌های پژوهش، علت‌های فقر از دیدگاه امیرمؤمنان علیه السلام، نه همچون لیبرالیسم، بر کاستی‌های فردی و نه همچون سوسیالیسم بر کاستی‌های ساختاری متمرکز است؛ بلکه مانند دولت‌رفاه، به هر دو جنبه توجّه دارد. با وجود این، برخی علت‌های فقر در سه مکتب لیبرالیسم، سوسیالیسم و دولت‌رفاه، بر مبنای دیدگاه امیرمؤمنان علیه السلام، قابل پذیرش، و برخی غیرقابل پذیرش است.

کلیدواژه‌ها


  1. منابع

    .قرآن کریم

    . نهج البلاغة، 1414ق، سید رضی، محمد بن حسین‏، تصحیح: صبحی صالح، قم: انتشارات هجرت.

    1. آربلاستر، آنتونی، 1367ش، ظهور و سقوط لیبرالیسم غرب، ترجمه: عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
    2. آشوری، داریوش، 1370ش، دانش‌نامه سیاسی (فرهنگ اصطلاحات و مکتب‌های سیاسی)، تهران: انتشارات مروارید.
    3. ابن أبی الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله‏، 1404ق، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ‏ابراهیم، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی‏.
    4. ابن حیون، نعمان بن محمد (قاضی نعمان مغربى)‏، 1385ق، دعائم الإسلام‏ و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام‏، تحقیق: آصف فیضى، ‏قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام.
    5. ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏، 1404ق، تحف العقول عن آل الرسول علیهم السلام‏، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین‏.
    6. ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على‏، 1379ش، مناقب آل أبی طالبعلیهم السلام، قم: انتشارات علامه‏.
    7. باری، نورمن، 1393ش، رفاه اجتماعی، ترجمه: اکبر میرحسنی و مرتضی نوربخش، تهران: سمت.
    8. بغوى، حسین بن مسعود، 1420ق، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق: عبدالرزاق المهدی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    9. بلاذری، احمد بن یحیی، 1974م، انساب الأشراف، تحقیق و تعلیق: محمدباقر محمودی، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
    10. تفضلی، فریدون، 1375ش، تاریخ عقاید اقتصادی، تهران: نشر نی.
    11. تمیمى آمدى، عبدالواحد، 1366ش، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم‏، تحقیق و تصحیح: مصطفى درایتى، قم: دفتر تبلیغات اسلامی‏.
    12. خورشیدی، غلامحسین، 1379ش، درآمدی بر شناخت فقر، تهران: سازمان امور اداری و استخدامی کشور.
    13. دادگر، یدالله، 1386ش، اقتصاد بخش عمومی، قم: انتشارات دانشگاه مفید.
    14. دادگر، یدالله، 1390ش، مالیه عمومی و اقتصاد دولت، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
    15. دادگر، یدالله، 1392ش، تاریخ عقاید اقتصادی، تهران: سمت.
    16. زمخشرى، محمود بن عمر، 1410ق، ربیع الأبرار و نصوص الأخبار، تحقیق: سلیم نعیمی، قم: انتشارات شریف رضی.
    17. ژید، شارل و ریست، شارل، 1380ش، تاریخ عقاید اقتصادی، ترجمه: کریم سنجابی، تهران: دانشگاه تهران.
    18. سید رضی، محمد بن حسین‏، 1406ق، خصائص الأئمة علیهم السلام، تحقیق: محمدهادى‏ امینى، مشهد: بنیادپژوهش های اسلامی آستان قدس رضوى‏.
    19. شاپیرو، جان سالوین، 1380ش، لیبرالیسم: معنا و تاریخ آن، ترجمه: محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: نشر مرکز.
    20. شعیری، محمد بن محمد، بی‌تا، جامع الأخبار، چاپ اول، النجف الاشرف: المطبعة الحیدریة.
    21. شیخ صدوق، محمد بن علی‏ بن بابویه، 1362ش، الخصال‏، تحقیق: علی‌اکبر غفارى، قم: جامعه مدرسین‏‏.‏
    22. شیخ صدوق، محمد بن علی‏ بن بابویه، 1385ش، علل الشرائع‏، قم: انتشارات داورى.
    23. طبرسی، على بن حسن‏، 1344ش، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، نجف: المکتبة الحیدریة.
    24. طبرسی، فضل بن حسن، 1372ش، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طهران: انتشارات ناصر خسرو.
    25. طبری، محمد بن جریر بن یزید، 1403ق، تاریخ الأمم و الملوک (تاریخ طبری)، تحقیق: گروهی از پژوهشگران، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
    26. طوسى، محمد بن حسن‏، 1414ق، الأمالی، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم: دار الثقافة.
    27. عاملی، سیدجعفربن مرتضى‏، 1430ق، الصحیح من سیرة الإمام علی علیهم السلام (المُرتَضی من سیرة المُرتَضی)، بیروت: المرکز الاسلامی للدراسات‏.
    28. فتال نیشابورى، محمد بن احمد، 1375ش، رَوضَةُ الْواعِظین وَ بَصیرَةُ الْمُتَّعِظین، قم: انتشارات شریف الرضی.
    29. فراهانی‌فرد، سعید، 1387ش، نگاهی به فقر و فقرزدایی از دیدگاه اسلام، تهران: کانون اندیشه جوان، ص 39ـ52.
    30. فیتس پتریک، تونی، 1383ش، نظریه رفاه (سیاست اجتماعی چیست؟)، ترجمه: هرمز همایون‌فر، تهران: موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی.
    31. فیتس پتریک، تونی، 1385ش، نظریه‌های رفاه جدید، ترجمه: هرمز همایون‌فر، تهران: موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی.
    32. کراجکی، محمد بن على‏، 1353ش، معدن الجواهر و ریاضة الخواطر، تحقیق: احمد حسینى، طهران‏: المکتبة المرتضویة.
    33. کلینى، محمد بن یعقوب‏، 1429ق، الکافی، تحقیق: دار الحدیث، قم: دار الحدیث.
    34. لابن، ژان، 1359ش، جامعه‌شناسی فقر، ترجمه: جمشید بهنام، تهران: انتشارات خوارزمی.
    35. لاژوژی، ژوزف، 1367ش، مکتب‌های اقتصادی، ترجمه: جهانگیر افکاری، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
    36. لیثى واسطى، على بن محمد، 1376ش، عیون الحکم و المواعظ، تحقیق: حسین حسنى بیرجندى، قم: ‏دار الحدیث‏.
    37. مهرگان، نادر و کرامت‌فر، مهدی، 1393ش، سرمایه‌داری؛ خیزش، خیانات، خدمات، تهران: نور علم.
    38. واحدی، علی بن احمد، 1411ق، اسباب نزول القرآن، تحقیق: کمال بسیونی زغلول، بیروت: دار الکتب العلمیه.
    39. هانت، ای.ک، 1381ش، تکامل نهادها و ایدئولوژی‌های اقتصادی: مالکیت و رسالت، ترجمه سهراب بهداد، تهران: انتشارات آگاه.

    مقاله‌ها

    1. اسدی، خسرو، 1369ش، فقرزدایی در قالب برنامه‌های اجتماعی و اقتصادی، اولین سمینار فقر و فقرزدایی: 15 تا 17 آبان 1368، تهران: سازمان بهزیستی کشور.
    2. اسکور، ژولیت، 1385ش، طرح مسأله دولت رفاه و مسأله مصرف، ترجمه: حامد حاجی حیدری، راهبرد یاس (راهبرد توسعه)، سال 2، شماره 5، ص 209ـ230.
    3. امانی‌پور، مونا؛ نیل‌ساز، نصرت و ایروانی، جواد، 1396ش، بررسی حد فقر و عوامل مؤثر بر آن از دیدگاه امام علی علیه السلام، پژوهش‌های نهج البلاغه، سال 16، شماره 52، ص 45ـ64.
    4. بیضون، لبیب، 1385ش، فقر، علل و راهکارها، پژوهش‌های نهج البلاغه، شماره 17 و 18‍، ص 63ـ74.
    5. پتفت، آرین و مؤمنی­راد، احمد، 1394ش، سیر تحول نحوه مداخله دولت در اقتصاد از منظر حقوق عمومی، از دولت رفاه تا دولت فراتنظیمی،‌ پژوهش‌های حقوق عمومی، سال 17، شماره 47، ص 185ـ204.
    6. پهلوان، منصور، 1391ش، تحقیق در ضبط و معنای حکمت 320 نهج البلاغه، پژوهش‌های نهج‌البلاغه، شماره 35، ص 43ـ66.
    7. رفیعی، حسن، 1379ش، دیدمان‌های رفاه اجتماعی، تأمین اجتماعی، شماره 5، ص 35ـ56.
    8. زریباف، سید مهدی، 1391ش، مروری بر علل فقر از منظر اقتصاد متعارف، مجله اقتصادی ـ ماهنامه بررسی مسائل و سیاست­های اقتصادی، سال 12، شماره 1‍، ص 7ـ26.
    9. زیاری، کرامت‌الله، 1375ش، مفاهیم و متدولوژی تعیین خط فقر، مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی، تهران: سازمان برنامه و بودجه، جلد اول.
    10. شوقی الفنجری، محمد، 1381ش، مبانی نظری توزیع عادلانه، ترجمه: یوسف محمدی، اقتصاد اسلامی، سال 2، شماره 7‍، ص 137ـ160.
    11. فراتی، علی اکبر، 1392ش، بررسی محتوایی حدیث استعداد فقر و نقد برخی از دیدگاه‌ها، علوم حدیث، سال 18‍، شماره 69‍، ص 3ـ31.
    12. کارشناس، مجید، 1375ش، فقر و تأثیر آن در افزایش انحرافات اجتماعی از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی، مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی، جلد اول، تهران: سازمان برنامه و بودجه.
    13. کتابچی، محمود، 1375ش، فقر و مسکن، مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی، تهران: سازمان برنامه و بودجه، جلد اول، ص 72ـ74.
    14. محمدی، سید علیاء، 1392ش، علل و آثار فقر از دیدگاه علی علیه السلام، کیهان، شماره 20595، ص 6.