عدالت اجتماعی کارگزاران در نامه‌های نهج‌البلاغه (رویکرد مخاطب محور)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترا گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)

چکیده

عدالت، آرمان والای بشری در طول تاریخ بوده است و امام علی علیه السلام، سمبل برجسته عدالت هستند که آن را در حیات فردی و اجتماعی متجلی کردند. با وجود اینکه درباره عدالت در سیره آن حضرت، پژوهش‌های بسیار انجام شده است، اما این مسئله همچنان نیازمند بررسی است. این پژوهش تلاش دارد تا با نگاهی مخاطب‌محور، مسئله عدالت اجتماعی را در نامه‌های آن حضرت به کارگزارانشان بررسی نماید و از روش تحلیل مضمون و نرم‌افزار MAXQDA برای دستیابی به این هدف بهره برده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عدالت اجتماعی در کارگزاران، با توجّه به کیستی مخاطب، به دو سطح کلانِ تحت لوای حکومت و خارج از لوای حکومت قابل تقسیم است. بخش تحت لوای حکومت به دو دسته فرادست و فرودستِ کارگزار تقسیم می‌شود که متناسب با آن وظایفی برای کارگزار تعیین شده است.  مهمترین وظیفه کارگزار نسبت به فرادست خود اطاعت‌ و فرمان‌پذیری است. سطح فرودست نیز به دو بخش کارگزاران و رعیت تقسیم می‌شود که هریک دارای مضامین پایه متعدد هستند. سطح کلان خارج از لوای حکومت که اشاره به دشمنان آشکار دارد، خود از چهار مضمون پایه شدت در برابر دشمن، اصول جنگ با دشمن، اصول صلح با دشمن و اصول هم‌پیمانی با دشمن تشکیل می‌شود.

کلیدواژه‌ها


منابع
قرآن کریم
نهج‌البلاغه، 1378ش، ترجمه: عبدالمحمد، آیتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بنیاد نهج‌البلاغه.
1. ابن سیده، علی‌بن اسماعیل، 1421ق، المحکم و المحیط الاعظم، تصحیح: عبدالحمید هنداوی، بیروت: دارالکتب العلمیه. 
2. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، 1363ق، تحف العقول، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین.
3. ابن‌فارس، احمدبن فارس، 1404ق، معجم مقاییس اللغه، تصحیح: عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، نرم‌افزار قاموس‌النور.
4. ابن‌منظور، محمدبن مکرم، 1414ق، لسان العرب، بیروت: دار صادر، نرم‌افزار قاموس‌النور.
5. ابن‌میثم بحرانی، میثم بن علی، 1362، شرح نهج‌البلاغه، بی‌جا: دفتر نشر الکتاب، نرم‌افزار دانشنامه علوی.
6. ثقفی کوفی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد، 1355ش، الغارات، تحقیق: سیدجلال الدین حسینی ارموی، طهران: انجمن آثار ملی.‏
7. تمیمی آمدی، عبدالواحد ‌بن محمد، 1410ق، غررالحکم و دررالکلم، تصحیح: سیدمهدی رجایی، قم: دارالکتاب الاسلامی.
8. جوادی آملی، عبدالله، 1394ش، مفاتیح الحیاة، قم: نشر اسراء.
9. جوهری، اسماعیل بن حماد، 1376ق، الصحاح، تصحیح: احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دارالعلم للملایین.
10. شمیم، علی اصغر، 1379ش، فرهنگ شمیم، تهران: مؤسسه انتشارات مدبر.
11. عمید، حسن، 1389ش، فرهنگ فارسی، تهران: راه رشد.
12. قمی مشهدی، محمدبن محمدرضا، 1368ش، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب‏، تصحیح: حسین درگاهی، طهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی. مؤسسة الطبع و النشر. 
13. کلینی، محمدبن یعقوب، 1429ق، الکافی، تصحیح: دارالحدیث، قم: دارالحدیث.
14. لیثی واسطی، علی بن محمد، 1376ش، عیون الحکم و المواعظ، تصحیح: حسین حسنی بیرجندی، قم: دارالحدیث.
15. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، 1403ق، بحارالانوار، تصحیح: جمعی از محققان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
16. مکارم شیرازی، ناصر، 1386ش، پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام، تهران: دارالکتب الاسلامیه. 
17. نویری، شهاب‌الدین‌‌احمد، 1364، نهایه الارب فی فنون الادب، مترجم: محمود مهدوی‌ دامغانی، تهران: موسسه ‏انتشارات امیرکبیر.‏
مقالات
18. ابراهیم‌گل، علیرضا، 1387ش، تحولات حفظ صلح در سازمان ملل متحد: حفظ صلح، ایجاد صلح، تحکیم صلح، نشریه ‏تحقیقات حقوقی، 11(47)، صص225-257‏.
19. اصلاحی، غلامحسن، 1385ش، عدالت و عدالت‌محوری در نهج‌البلاغه، پژوهش‌های نهج‌البلاغه، (17,18)، ص20-37. 
20. افضلی، علی، 1393ش، معناشناسی واژه عدالت در نهج‌البلاغه، پژوهشنامه علوی، 5(1)، ص1-18. 
21. امین، حسن، 1384ش، حقوق بشر و کثرت‌گرایی دینی، نشریه بازتاب اندیشه، (64)، صص43-51.‏
22. زارع، رضا؛ فتحی‌زاده، علیرضا؛ بهمنی، اکبر، 1397ش، خویشاوندسالاری سازمانی در نهادهای دولتی؛ مفهوم‌پردازی، عوامل ‏موثر وپیشامدها، فصلنامه مطالعات رفتار سازمانی، 7(25)، صص 31-55.‏
23. سرشار، الهام؛ سمیعی، روح الله، 1399ش، ارائه مدل فرآیندی شایسته‌سالاری در نظام اداری با رویکرد بهسازی منابع انسانی ‏در دانشگاه علوم پزشکی گلستان، فصلنامه مشاوره شغلی و سازمانی، 12(43)،صص 199-‏‏216.‏
24. صرفی، زهرا؛ پورکاویان، زینب، 1401ش، عدالت فردی در نامه‌های امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام به کارگزاران در نهج‌البلاغه، پژوهشنامه علوی، 13(1)،صص 31-58.
25. عابدی جعفری، حسن؛ تسلیمی، محمدسعید؛ فقیهی، ابوالحسن؛ شیخ‌زاده، محمد، 1390ش، تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی، اندیشه مدیریت راهبردی، 5(2)،صص 151-198.
26. غباری‌بناب، باقر؛ فقیهی، علی‌نقی؛ قاسم‌پور، یداله، 1386ش، آثار صله رحم از دیدگاه اسلام و روان‌شناسی و کاربردهای تربیتی ‏آن، دو فصلنامه تربیت اسلامی، 3(5)،صص 81-114. ‏
27. کمالی، یحیی، 1397ش، روش‌شناسی تحلیل مضمون و کاربرد آن در مطالعات سیاست‌گذاری عمومی، فصلنامه علمی- پژوهشی سیاست‌گذاری عمومی، 4(2)،صص 189-208.