بررسی ظرافت‌های لغوی واژۀ «فقیر» در نهج البلاغه و مترادف‌های آن بر اساس رابطۀ هم‌نشینی و جانشینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه خلیج فارس

چکیده

یکی از مهم‌ترین گروه‌های جامعه که مورد نظر امام علی (ع) بوده است، گروه فرودستان یا فقرا است. امام (ع) در جای‌جای نهج‌البلاغه، کارگزاران و مسئولان حکومتی و عموم مردم را به رعایت حال آنان و حفظ حقوقشان سفارش می‌کند. آنچه بر اهمیت این مقاله می‌افزاید این است که گروه فرودستان و فقرا شامل چه دسته‌ای از افراد جامعه می‌شود و مسئولان در برابر آنان چه وظایفی دارند؟ در این مقاله دقائق لغوی واژۀ «فقیر» در نهج البلاغه بر اساس رابطۀ هم‌نشینی و جانشینی بررسیی می‌شود. واژۀ «فقیر» در نهج‌البلاغه با واژه‌هایی نظیر مسکین، أهل البؤسی، زَمنی، قانع، معترّ، ضعیف، سائل، مدفوع، غارم، ابن سبیل، هم‌نشین شده است و با واژه‌هایی نظیر أهل الحاجة و محتاجین، أهل الفاقة، غَرثی و سَغَب امکان جانشینی دارد. از این رابطه هم‌نشینی و جانشینی مشخص می‌شود که در تمام کلمات هم‌نشین با «فقیر» نوعی نیاز و احتیاج به کمک وجود دارد حال یا این نیاز یک نیاز مادی است یا نیاز معنوی همچنین در واژه‌های هم‌نشین با «فقیر» در شدتِ نیاز آن آنان به کمک تفاوت‌هایی وجود دارد. از نگاه امام (ع) کمک به فقرا هم وظیفۀ کارگزاران است و هم وظیفۀ مردم و ثروتمندان.

کلیدواژه‌ها


منابع و مآخذ

الف) کتاب‌ها
ـ قرآن کریم.
ـ نهج‌البلاغه، گردآوری سید رضی، تصحیح صبحی صالح، قم، دارالهجره.
ـ ابن ابی الحدید، عزّالدین ابوحامد، شرح نهج‌البلاغه، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، بی‌تا.
ـ ابن سیده، علی بن اسماعیل، المحکم و المحیط الأعظم، تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2001 م.
ـ ابن عاشور، محمّد طاهر، التحریر و التنویر، تونس، الدار التونسیة، 1984 م.
ـ ابن فارس، ابوالحسین، معجم مقاییس اللغة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ق.
ـ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 2003 م.
ـ ابن میثم بحرانی، میثم بن علی، شرح ابن میثم، ترجمه سید محمدصادق عارف، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1370.
ـ ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، تحقیق محمد عوض مرعب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 2001 م.
ـ ایزوتسو، توشیهیکو، مفهوم ایمان در کلام اسلامی، ترجمه زهرا پورسینا، تهران، سروش، 1378.
ـ  خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1388.
ـ باقری، مهری، مقدمات زبان‌شناسی، تهران، قطره، 1388.
ـ بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1418 ق.
ـ حسینی زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس، تحقیق گروهی از محققان، بی‌جا، دار الهدایة، بی‌تا.
ـ حسینی شیرازی، سید محمد، توضیح نهج‌البلاغه، تهران، دار التراث الشیعه، بی‌تا.
ـ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دار العلم، 1412 ق.
ـ‌ زبیدی، محمد مرتضی، تاج العرس من جواهر القاموس، بی‌جا، دار الهدایة، بی‌تا.
ـ زمخشری، جار الله محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، تحقیق محمد باسل عُیون السُود، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407 ق.
ـ سامرائی، فاضل صالح، مبانی الأبنیة فی العربیة، بغداد، جامعة بغداد، 1981 م.
ـ سید کریمی حسینی، سید عباس، تفسیر علیین، تهران، اسوه، 1382.
ـ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
ـ فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تحقیق مهدی المخزومی، ابراهیم سامرائی، تصحیح اسعد الطیب، تهران، اسوه، 1383.
ـ قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس القرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1371.
ـ قمی، عباس، شرح حکم نهج‌البلاغه، تصحیح باقر قربانی زرین، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، 1375.
ـ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365.
ـ لاینز، جان، مقدمه‌ای بر معناشناسی زبان‌شناختی، ترجمه حسین واله، تهران، گام نو، 1383.
ـ محلی، جلال‌الدین، و جلال‌الدین سیوطی، تفسیر جلالین، بیروت، مؤسسه النور، 1416 ق.
ـ مختار عمر، احمد، معناشناسی، ترجمه سید حسین سیدی، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1385.
ـ مسعود، جبران، الرائد، ترجمه رضا انزابی‌نژاد، تهران، آستان قدس، 1376.
ـ مصطفی، ابراهیم؛ عبد القادر، حامد و همکاران، المعجم الوسیط، بیروت، المکتبة الاسلامیة، بی‌تا.
ـ مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام ، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1387.
ـ موسوی، سید عباس، شرح نهج‌البلاغه، بیروت، دار الرسول الأکرم صلی‌الله علیه و آله و دار المحجة البیضاء، 1376.
ـ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تحقیق عباس قرجانی، بی‌جا، دار الکتب الإسلامیة، 1392 ق.
ـ نمیری، راعی، دیوان شعر شرح واضح الصَّمد، بیروت، دار الجیل، 1995 م.
ـ نیشابوری، محمود بن ابوالحسن، إیجاز البیان عن معانی القرآن، بیروت، دار الغرب الإسلامی، 1415 ق.
ـ هاشمی خوئی، حبیب‌الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تصحیح سید ابراهیم میانجی، تهران، مکتبة الاسلامیة، 1358.
ـ هویدی بغدادی، محمد، التفسیر المعین للواعظین و المتعظین، قم، ذوی القربی، بی‌تا.
ب) مقاله‌ها
ـ پورافخم، مریمو مرداد، عباسی، 1391، «بررسی کاربرد معناشناسی هم‌زمانی در دیدگاه معناشناختی ایزوتسو با تکیه بر مفهوم ایمان»، پژوهش‌های اعتقادی ـ کلامی، شماره 5، ص 92 ـ 59، ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی.
ـ مهتدی، حسین، 1396، «بررسی زبان‌شناختی تشابه‌ها و تفاوت‌های صرفی و نحوی و لغوی گفتگوهای پیامبران در سوره اعراف»، پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن، شماره 11.