به گزینی و خلق واژگان و تعابیر خاص در نهج البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین

2 دانشکده الهیات دانشگاه تهران تهران ایران

چکیده

یکی از مهمترین جنبه‌های شاخصه‌های ادبی– بلاغی زبان نهج‌البلاغه اشتمال آن بر واژگان، ترکیب‌ها و تعابیر خاص است. این مقوله در دو سطح به‌گزینی‌ها و خلق واژگان و تعابیر خاص در کلام امام(ع) قابل بررسی است. به‌گزینی‌های نهج-البلاغه اختصاص دارد به به‌گزینی در انتخاب واژگان و کلمات و انتخاب تعابیر و عبارات خاص که امام(ع) از بین انواعی از واژگان دارای معنای نزدیک به هم و یا هم‌معنا، به‌گزینی کرده و یک واژه را به بهترین صورت و مناسب‌ترین وجه از نظر معنا و ظاهر انتخاب می‌نماید که با بررسی فروق‌اللغوی می‌توان دقت این انتخاب و گزینش امام(ع) را کشف نمود. خلق تعابیر و واژگان جدید در نهج‌البلاغه، استخراج آن دسته از کلمات و تعابیر خاص در نهج‌البلاغه است که امام(ع) آنها را برای اولین بار به‌کار برده و یا در معانی خاصی که قبلاً استعمال نمی‌شده به کار گرفته‌اند، در وجهی دیگر از خلق واژگان و تعابیر در نهج‌البلاغه، نوگزینی‌های امام علی(ع) است که در آن فرایند یک وا‌ژه‌ی موجود در زبان عربی را انتخاب شده و مفهوم جدیدی به آن اعطا می‌شود که بی‌ارتباط با مفهوم اولیه نیست و این فرایند از شاهکارهای نهج‌البلاغه محسوب می‌شود. غرابت واژگان و عباراتی که امام(ع) را در استفاده از آنها منفرد کرده و پس از استفاده ایشان رایج شده نیز از نمونه‌های دیگر خلق تعابیر و واژگان در نهج‌البلاغه است که نشانه‌ای بر مرجعیت ادبی امام علی(ع) می‌باشد

کلیدواژه‌ها


منابع

قرآن کریم.
ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، 1404ق، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، تصحیح محمد ابوالفضل‏ ابراهیم، قم‏، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏.
ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، 1367ش، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، تصحیح محمود محمد طناحى، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان‏.
إبن درید، ابوبکر محمد بن حسن، 1987م، کتاب جمهرة اللغة، تحقیق رمزی منیر بعلبکی، بیروت، دارالعلم للملایین.
ابن عباس، بی­تا، غریب القرآن فی شعر العرب، بی جا، بی نا.
ابن فارس، أحمد بن فارس، 1404ق، معجم مقاییس اللغة، تصحیح هارون، عبد السلام محمد، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن منظور، محمد بن مکرم، 1414ق، لسان العرب، تصحیح جمال الدین‏ میر دامادى، بیروت‏، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر.
‏الشربجى، ‏محمد یوسف، 2001م، الإمام السیوطی و جهوده فی علوم القرآن، دمشق، دار المکتبى‏.
بحرانى، سید هاشم بن سلیمان، 1374ش، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم‏، مؤسسه بعثة.
بحرانى‏، میثم بن على، 1362ش، شرح‏ نهج ‏البلاغة، ابن‏ میثم، بی­جا، دفترنشرالکتاب‏.
بهاء الدین، جعفر، 1385ش، أقوال الإمام علی بی ابیطالب علیه‌السلام فی الکتاب لسان العرب، تهران، معهد العلوم الإنسانیة و الدراسات الثقافیة.
پهلوان، منصور، 1387ش، فرهنگ واژگان نهج ­البلاغه، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
تاجیک، الهه، 1391ش، مرجعیت علمی امام علی علیه‌السلام در میان فریقین با تأکید بر آیات و روایات، پایان ­نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه مذاهب اسلامی.
الجزائری، نورالدین نعمة لله، 1415ق، فروق اللغات فی التمییز بین مفاد الکلمات، تحقیق محمد رضوان الدایة، طهران، مکتب نشر الثقافة الإسلامیة.
جعفری، محمد مهدی، 1381ش، «تصویرآفرینی در نهج ­البلاغه»، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره هفد هم، شماره دوم، بهار.
جفرى، آرتور، 1372ش، واژه‏ هاى دخیل در قرآن مجید، ترجمه، فریدون بدره‏ اى، تهران، انتشارات توس.
الجوهری، اسماعیل بن حماد، بی­تا، الصحاح تاج ­اللغة و صحاح العربیة، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین.
حاجیان حسین ­آبادی، رضا، 1394ش، «روش­ شناسی قطب راوندی در منهاج ­البراعة فی شرح نهج ­البلاغة»، فصلنامه پژوهشنامه نهج ­البلاغه، سال سوم، شماره 10، تابستان.
حافظیان بابلی، ابوالفضل، 1380ش، مقاله­ ی «نهج ­البلاغه»، دانشنامه امام علی علیه‌السلام، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
حسینی جلالی، محمدحسین، 1380ش، دراسة حول نهج ­البلاغة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
حسینی زبیدی، محمد مرتضى، 1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس، تصحیح على هلالى و على‏ سیرى، بیروت‏، دارالفکر.
خاقانی، محمد، 1376ش، جلوه ­های بلاغت در نهج­ البلاغه، تهران، بنیاد نهج ­البلاغه.
خرمشاهى، بهاء الدین، 1376ش، قرآن پژوهى، تهران، انتشارات ناهید.
دامن پاک مقدم‏، ناهید، 1380ش، بررسى نظریه عرفى بودن زبان قرآن، تهران‏، نشر تاریخ وفرهنگ.
دلشاد تهرانی، مصطفی، 1383ش، تفسیر موضوعی نهج ­البلاغه، قم، نشر معارف.
دلشاد تهرانی، مصطفی، 1377ش، چشمه خورشید آشنایی با نهج البلاغه، تهران، خانه اندیشه جوان.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد، 1412ق، مفردات ألفاظ القرآن، تصحیح صفوان عدنان‏ داوودى، بیروت- دمشق، دار القلم- الدار الشامیة.
راوندى‏، قطب الدین سعید بن هبة الله، 1364ش، منهاج ‏البراعةفی ‏شرح ‏نهج ‏البلاغة، تصحیح سیدعبداللطیف‏ کوه کمرى‏، قم‏، کتابخانه‏ عمومى ‏آیةالله ‏مرعشى ‏نجفى‏.
رائد، عبدالله احمد زید، 1426ق، ما بنی من الفاظ اللغة علی اقوال الامام علی علیه‌السلام فی لسان العرب، جامعة النجاح الوطنیة، کلیة الدراسات العلیا.
رضی، محمد بن حسین، 1414ق، نهج البلاغة، للصبحی صالح، قم، هجرت.
رضی، محمد بن حسین ، 1379ش، نهج البلاغة، ترجمه، محمد دشتى، قم، نشر مشهور.
زمخشرى، محمود بن عمر، 1417ق، الفائق فی غریب الحدیث، بیروت، دارالکتب العلمیة.
صوفی تبریزی، ملاعبدالباقی، 1378ش، منهاج­ الولایة فی شرح نهج ­البلاغة، تصحیح حبیب الله عظیمی، تهران، آینه میراث وابسته به نشر میراث مکتوب.
طریحی، فخر الدین بن محمد، 1375ش، مجمع البحرین، تصحیح احمد حسینى اشکورى، تهران، مرتضوى.
عبده‏، محمد، بی­تا، شرح نهج البلاغه، تصحیح محمدمحیى ‏الدین‏ عبدالحمید، قاهره‏، مطبعةالاستقامة.
عسکرى، حسن بن عبدالله، 1400ق، الفروق فی اللغة، بیروت، دار الآفاق الجدیدة.
عطاردی، عزیز الله، 1379ش، امیرالمؤمنین و نهج­ البلاغه، تهران، نشر عطارد.
فراتی، علی اکبر، 1388ش، «روش لغوی ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج البلاغه»، دوفصلنامه پژوهش­های قرآن و حدیث، دفتر 1، پاییز و زمستان.
فراهیدى، خلیل بن أحمد، 1409ق، کتاب العین، قم، نشر هجرت‏.
فیومى، أحمد بن محمد، 1414ق، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، موسسه دار الهجرة.
قرشى بنایى، على اکبر، 1412ق، قاموس قرآن، تهران‏، دار الکتب الاسلامیة.
کلینى، محمد بن یعقوب، 1407ق، الکافی(ط-الإسلامیة)، تصحیح على اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران‏، دارالکتب­ الإسلامیة.
گروه واژه ­گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1388ش، اصول و ضوابط واژه­ گزینی همراه با شرح و توضیحات، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ویرایش سوم(همراه با تجدید نظر).
مجلسى، محمد باقر، 1403ق، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
مصطفوی،‌ سید جواد، 1386ش، رابطه نهج ­البلاغه با قرآن، تهران، انتشارات بنیاد نهج البلاغه.
مکارم شیرازی، ناصر، 1390ش، پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام شرح تازه و جامعی بر نهج ­البلاغه، تهران، دارالکتب­ الإسلامیة.
منتظری، حسینعلی، 1380ش، درسهایی از نهج ­البلاغه، تهران، نشر سرایی.
موسوی الخمینی، روح­ الله، 1368ش، صحیفه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
الموسوی، محسن باقر، 2002م، علوم نهج ­البلاغة، بیروت، دارالعلوم.
هاشمى خویى، میرزا حبیب الله، 1400ق، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، خوئى، تصحیح ابراهیم‏ میانجى، ترجمه، حسن حسن‌زاده آملى، محمد باقر کمره ­اى، تهران‏، مکتبة الإسلامیة.
الیسوعی، رفائیل نخله، 1957م، قاموس المترادفات والمتجانسات، بیروت، المطبعة الکاثولیکیة.