جایگاه افضلیت در تعیین حاکم اسلامی از دیدگاه نهج البلاغه (استشهاد به فضائل توسط امام علی علیه السلام برای رسیدن به حکومت، چرا و چگونه؟!)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم و معارف نهج البلاغه دانشگاه کاشان(نویسنده اول)

2 استادیار گروه معارف اسلامی دانشکده ادبیات و زبان های خارجی دانشگاه کاشان

چکیده

مهم ترین شیوه امام علی علیه السلام برای اثبات حق حاکمیت سیاسی خویش،استشهاد به فضائل خود می باشد.اگر چه ادله قرآنی و روایی فراوانی برای اثبات حقانیت امام علیه السلام در امر حکومت وجود داشت؛اما امام علیه السلام در کنار این دلایل،شیوه بیان فضایل را در پیش گرفت.با نگاهی گذرا به حوادث بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله، به خوبی روشن است که چون مدعیان حکومت برای تصاحب این تصدی،به بیان مناقب فردی و گروهی استشهاد می نمودند؛امام علیه السلام نیز به این شیوه از استدلال استناد نموده و در حقیقت، از جدال احسن در برابر رقیبان، استفاده کرده است.
از دیدگاه فلسفه سیاسی اسلام،دو عنصر اصلی برای این که فردی در رأس حکومت قرار گیرد،لازم است که عبارتند از:مشروعیت و مقبولیت.مشروعیت یعنی اجازه حکومت داشتن از طرف خدا،به عنوان عنصر اصلی و مقبولیت یعنی پذیرش مردمی،به عنوان عنصر فرعی تلقی می شود.بنابراین،در فلسفه سیاسی اسلام ملاک افضلیت در تعیین حاکم شیوه ای ابداعی بوده که توسط مدعیان حکومت بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله ایجاد شده و امام علیه السلام نیز به ناچار به عنوان جدل از آن بهره گرفته است.امام علی علیه السلام برای اثبات حق حاکمیت سیاسی خویش – چنان که در نهج البلاغه آمده– ،علاوه بر استناد به فضائل،به دو عنصر مشروعیت و مقبولیت نیز بارها استناد کرده است.

کلیدواژه‌ها


  1. منابع

    - قرآن کریم، 1415ق، ترجمه: محمد مهدی فولادوند، تحقیق: هیئت علمى دارالقرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ ومعارف اسلامى)، تهران، انتشارات دار القرآن الکریم.

    - نهج البلاغه،گردآوری: سیدرضی، 1379ش، مترجم: محمد دشتی، قم: مؤسسه انتشارات مشهور.

    1. ابن ابی الحدید، عزالدین ابوحامد، 1338ش، شرح‏ نهج ‏البلاغه، ج6 ، 4 ،12 ، 13، 15 مصحح: محمد ابوالفضل ‏ابراهیم، قم: انتشارات کتابخانه‏ عمومى ‏آیه الله ‏مرعشى ‏نجفى‏.
    2. ابن ابی الحدید، عزالدین ابوحامد، 1373ش، جلوه ‏تاریخ ‏درشرح ‏نهج ‏البلاغه ‏ابن ‏ابى‏ الحدید، ج6، مترجم: محمود مهدوى ‏دامغانى‏، تهران: نشرنی.
    3. ابن اثیر، عز الدین أبو الحسن على بن ابى الکرم، 1385ق، الکامل فی التاریخ، ج2، 3، 9، بیروت: دار صادر.
    4. ابن اعثم کوفى، أبو محمد أحمد، 1411ق، الفتوح، تحقیق: على شیرى، بیروت: انتشارات دارالأضواء.
    5. ابن بابویه، محمد بن على، 1413ق، من لا یحضره الفقیه،ج 4، مصحح: على اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    6. ابن حجرعسقلانی، احمد بن على، 1415ق، الإصابه فى تمییز الصحابه،ج 8، تحقیق: عادل احمد عبد الموجود و على محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    7. ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على‏، 1379ش، مناقب آل أبی طالب علیه‌السلام ، ج2، قم: بی نا.
    8. ابن طاووس، احمد بن موسى‏، 1411ق، بناء المقاله الفاطمیه فی نقض الرساله العثمانیه، مصحح: علی عدنانى غریفى‏، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث‏.
    9. ابن عبدالبر، أبو عمر یوسف بن عبد الله بن محمد، 1412ق، الاستیعاب فى معرفه الأصحاب، ج 3 تحقیق: على محمد بجاوى، بیروت: دارالجیل.
    10. ابن فارس، أحمد، 1404ق، معجم مقاییس اللغه،، مصحح: محمد عبد السلام هارون، قم: انتشارات مکتب الاعلام الاسلامی‏.
    11. ابن قتیبه دینوردی، عبد الله بن مسلم، 1410ق، الإمامه و السیاسه المعروف بتاریخ الخلفاء، ج1، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالأضواء.
    12. ابن کثیر دمشقی، أبو الفداء اسماعیل بن عمر، 1407ق، البدایه و النهایه، ج 3، بیروت: دارالفکر.
    13. ابن منظور، محمد بن مکرم، 1414 ق، لسان العرب،ج 11، بیروت: دار صادر.
    14. احمدى میانجى، علی،1426ق، مکاتیب الأئمه علیهم‌السلام ،ج 1، مصحح:مجتبى‏ فرجى، قم: دارالحدیث.
    15. امینی،عبدالحسین بن احمد، 1416ق، الغدیر فی الکتاب و السنه و الأدب‏، ج3، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه.
    16. الهادی، جعفر، 1427ق، سیدالمرسلین، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
    17. بحرانی، میثم بن علی بن میثم، 1362ش، شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج2، 4، بی جا، دفتر نشرالکتاب‏.
    18. بحرانی، میثم بن علی بن میثم، 1375ش،‏ شرح ‏نهج ‏البلاغه، مترجم: حبیب‏ الله ‏روحانى، ج 4، مشهد: بنیاد پژوهش­هاى‏ اسلامى ‏آستان‏ قدس‏ رضوى.
    19. بیهقی، ابوبکر، 1405ق، دلائل النبوه و معرفه أحوال صاحب الشریعه، بیروت: دار الکتب العلمیه.
    20. جوادی آملی، عبدالله، 1378ش، ولایت فقیه؛ولایت فقاهت و عدالت، مصحح: محمد محرابی، قم: انتشارات اسراء.
    21. جوهرى بصرى، احمد بن عبد العزیز، بی تا، السقیفه و فدک، مصحح: محمد هادى‏ امینى، طهران: مکتبه نینوى الحدیثه.
    22. حسن زاده آملى، حسن ، 1364ش، منهاج ‏البراعه فی ‏شرح ‏نهج‏ البلاغه(تکمله شرح میرزا حبیب الله هاشمى خوئى‏)، ج 17، 18، 19، مصحح: سیدابراهیم ‏میانجى، طهران: مکتبه الاسلامیه.
    23. حسینی خطیب، سید عبدالزهراء، 1405ق، مصادرنهج‏ البلاغه وأسانیده، ‏ج 3، بیروت: درالأضواء.
    24. حسینی زبیدی، محمد مرتضى،1414ق‏، تاج العروس من جواهر القاموس، مصحح: على هلالى و علی شیرى، ج15‏، بیروت: دارالفکر
    25. حسینى موسوى، محمد بن أبی طالب، 1418ق، تسلیه المُجالس و زینه المَجالس( مقتل الحسین علیه‌السلام مصحح: کریم فارس حسون‏، ج1، قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.
    26. حلى، حسن بن یوسف بن مطهر، 1982ق، نهج الحقّ و کشف الصدق، بیروت:الکتاب اللبنانی‏.
    27. حلى، رضى الدین على بن یوسف بن المطهر، 1408ق، العدد القویه لدفع المخاوف الیومیه، مصحح: سیدمهدى رجائى و سید محمود مرعشى، قم: کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى.
    28. دیاری بکری، شیخ حسین، بی تا، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس النفیس‏، بیروت: دارصادر.
    29. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، 1412ق، المفردات فی غریب القرآن، دمشق‏، بیروت: دارالعلم‏-الدار الشامیه.
    30. سبحانی،جعفر، 1385ش، فروغ ابدیت تجزیه و تحلیل کاملى از زندگى پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه و آله ،قم: بوستان کتاب.
    31. سبحانی،جعفر،1374ش، فروغ ولایت، قم: مؤسسه امام صادق علیه‌السلام .
    32. شیخ حر عاملى، محمد بن حسن،1380ش‏، الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة( کلیات حدیث قدسى)، مترجم: زین العابدین کاظمى خلخالى، تهران‏: انتشارات دهقان.
    33. شوشترى، نور الله بن شریف الدین، 1367ش‏، الصوارم المُهرقة فی نقد الصواعق المُحرقة، مصحح: جلال الدین حسینی، تهران: مطبعة النهضة.
    34. شهیدی، جعفر، 1379ش، علی از زبان علی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    35. طبرسى، احمد بن على، 1403ق، الإحتجاج على أهل اللجاج، مصحح: محمد باقر خرسان، ج1، مشهد: نشر مرتضی.
    36. طبرى آملى، محمد بن جریر بن رستم، 1415ق‏، المسترشد فی إمامة علی بن أبی طالب علیه‌السلام ، مصحح: احمدمحمودى، تهران: انتشارات کوشانپور.
    37. طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، 1387ق، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد أبو الفضل ابراهیم، ج3، بیروت:دار التراث.
    38. طریحى،فخر الدین، 1375ش، مجمع البحرین، ج5 تحقیق: سید احمد حسینى‏، بی جا، مکتبة المرتضوى.
    39. عتر، نورالدین، 1399ق، منهج النقد فی علوم الحدیث، بیروت: دارالفکر.
    40. عیسی درویش، طاهر، 1424ق، علی کما وصف نفسه، بیروت: انتشارات دار و مکتبة الهلال.
    41. فراهیدى، خلیل بن احمد،1410 ق، العین، ج7، قم: انتشارات هجرت.
    42. فیومى، احمد بن محمد، 1414ق، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، ج2، قم: دار الهجرة.
    43. قرشى، سید على اکبر، 1371 ش، قاموس قرآن، ج5، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
    44. کراجکى، محمد بن على،1410ق‏، کنز الفوائد، مصحح: عبد الله‏ نعمه، ج2، قم: دارالذخائر.
    45. مازندرانى، محمد صالح بن احمد، 1382ش، شرح الکافی- الأصول و الروضه، مصحح: ابوالحسن شعرانى، ج6، طهران: المکتبة الإسلامیة.
    46. مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، 1403ق‏، بحار الأنوار، مصحح: جمعى از محققان‏، ج4/ 28 /31 /32 / 33 /38 /41 /43 /44 ، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    47. مسعودی، أبو الحسن على بن الحسین بن على، 1409ق، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، بی جا، دارالهجرة.
    48. مصباح یزدی،محمد تقی، 1386ش، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، به قلم محمد مهدی نادری قمی، قم: موسسه آموزشی و پرورشی امام خمینی(ره).
    49. مصطفوى، حسن، 1360 ش، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 9،تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    50. مطهری، مرتضی، 1389ش، سیری در نهج البلاغه، تهران: انتشارات صدرا.
    51. مظفرنجفی، محمدحسن، 1422ق، دلائل الصدق لنهج الحق، ج 4، 6 ، مصحح: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام ، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام .
    52. مفید، محمد بن محمد، 1413ق، الفصول المختاره، مصحح: سیدعلى میر شریفى‏، قم، بی نا.
    53. مکارم شیرازى و همکاران، ناصر،1380ش، پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام ، ج3، تهران: دارالکتب ‏الاسلامیه.
    54. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، ناصر، 1387ش، پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام، ج9، قم: انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه‌السلام .
    55. مهیار، رضا، بی تا، فرهنگ ابجدى عربى- فارسى، بی نا.
    56. نصر بن مزاحم،1370ش‏، وقعه صفین‏، مصحح: هارون، محمد عبد السلام ، مترجم: پرویز اتابکی، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى.
    57. واقدی، محمد بن عمر،1410ق ، الرده، تحقیق: یحیى جبورى، بیروت: دار الغرب الاسلامى.
    58. هاشمی خوئی، میرزا حبیب الله، 1358ش، منهاج ‏البراعه فی‏ شرح ‏نهج ‏البلاغه، مصحح: سیدابراهیم‏ میانجى، ج 4/ 5/ 8، طهران: مکتبة الاسلامیة.

     

    پایان نامه و مقالات

    1. بهادری نیا، ناصر،1392ش، بررسی فضای صدور روایات امام رضا علیه‌السلام ، راهنما: محمد کاظم رحمان ستایش، مشاور: محمدتقی دیاری بیدگلی،دانشگاه قم: دانشکده الهیات و معارف اسلامی، کارشناسی ارشد؛ علوم قرآن و حدیث.
    2. اصغرپور،حسن، 1387ش، «بررسی محورهای مناقب و فضائل در کتب شش گانه اهل سنت»، فصلنامه مطالعات اسلامی، مشهد: دانشگاه فردوسی شماره 81، ص37-61.
    3. طباطبایی، محمد کاظم، 1391ش، «فضای صدور»، فصلنامه علوم حدیث، قم: دانشگاه قرآن و حدیث شماره 66، ص3-17،.
    4. مرتضی عاملی، سیدجعفر، 1369ش، «گفتگو با استاد جعفر مرتضی عاملی»، فصلنامه آینه پژوهش، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه شماره 5، ص60-72.
    5. مهریزی، مهدی، 1374ش، «نگاهی تاریخی به مسأله فقه و زمان» فصلنامه آینه پژوهش، ،قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه شماره 36، ص4-25.
    6. داوری چلقائی، احد، 1389ش، «فضای فرهنگی ـ اجتماعی صدور خطبه­ های نهج ­البلاغه»، مطالعات تفسیری، قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها؛ دانشگاه معارف اسلامی شماره 1، ص90-111.
    7. ریاحی مهر، باقر و مسترحمی، عیسی، 1394ش، «نقش فضای صدور در فهم نهج البلاغه»، پژوهشنامه نهج البلاغه، ،همدان: دانشگاه بوعلی سینا ،شماره 11، ص115-132.