شاخص های عرفانی «توحید صفاتی» در تبیین رابطه ذات و صفات الهی بر اساس خطبه ی نخست نهج البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه الهیات - دانشکده علوم انسانی - دانشگاه بو علی سینا - همدان - ایران

2 **. گروه معارف اسلامی . دانشگاه فرهنگیان . پردیس شهید باهنر همدان. ایران

چکیده

    یکی از مسائل مهم در حوزه توحید نظری، مسأله­‌ی رابطه­‌ی صفات ثبوتی حقیقی با ذات الهی است. امیرالمؤمنین علیه السلام، در خطبه نخست نهج­‌البلاغه، کمال اخلاص را نفی صفات از ذات الهی می­‌داند. در تبیین این روایت، تفسیرهای متعددی صورت گرفته است. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی در صدد پاسخ به این سؤالات است که در تبیین رابطه­‌ی ذات و صفات الهی چه نظراتی وجود دارد؟ کدام نظر با خطبه نخست نهج البلاغه انطباق بیشتری دارد؟ دیدگاه عارفان مسلمان در این زمینه چیست؟ و بر اساس خطبه­‌ی مزبور، شاخص­‌های عرفانی توحید صفاتی کدام است؟
یافته­‌های پژوهش نشان داد که در این خصوص، سه دیدگاه عمده مطرح است: زیادت صفات بر ذات (دیدگاه اشاعره)، نیابت ذات الهی از صفات (دیدگاه معتزله) و عینیت صفات با ذات الهی (دیدگاه امامیه و فیلسوفان). همچنین به دست آمد که عارفان، در حوزه هستی­شناسی قائل به مراتب وجود هستند. در مرتبه­‌ی نخست یعنی ذات غیب الغیوب، هیچ صفت و تعینی وجود ندارد و این، همان مرتبه نفی صفات است. ولی در مرتبه­‌ی بعد که مرتبه­‌ی ظهور تجلیات و تعینات است،  ذات الهی با اسماء و صفات الهی عینیت دارد. عارفان، اسماء الهی را از سنخ امور وجودی و دارای حقیقت می­‌دانند، بنابراین از نظر ایشان، دیدگاه کسانی که قائل به اعتبارات عقلی یا معانی سلبی برای اسماء هستند، مردود است.

کلیدواژه‌ها


  1. منابع

    . نهج البلاغه

    1. آملی، سید حیدر. 1368ش، نقد النقود فی معرفة الوجود، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
    2. ابن ترکه، صائن الدین علی، 1360ش، تمهید القواعد، مصحح: سید جلال الدین آشتیانی، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
    3. ابن سینا، حسین بن عبدالله ، 1421ق، التعلیقات، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
    4.  1363ش، المبدأ و المعاد، به اهتمام عبدالله نورانی، طهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل با همکاری دانشگاه تهران.
    5. ابن عربی، محیی الدین، 1422ق، تفسیر ابن عربی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    6. اشعری، ابوالحسن ، 1400ق، مقالات الاسلامیین، تصحیح هلموت ریتر، بی جا: دار النشر.
    7. ابن عبدالکریم العقل، ناصر، 1418ق، القدریة و المرجئة ، ریاض: دارالوطن.
    8. ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، 1404ق، شرح نهج البلاغه، تحقیق:محمد ابوالفضل ابراهیم، قم:کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی.
    9. ابن میثم بحرانی، میثم بن علی، 1427 ق، شرح نهج البلاغه، قم: انوار الهدی.
    10. احسائی،ابن ابی جمهور، 1985م، عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، تحقیق: آیت الله مرعشى نجفى و مجتبی عراقی، بی جا.
    11. خمینی، سید روح الله، 1386ش، مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه، چاپ ششم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    12. تفتازانی، سعدالدین، 1409ق، شرح المقاصد، تحقیق عبدالرحمن عمیره، قم: الشریف الرضی .
    13. حسینی طهرانی ، سید محمد حسین، 1423ق، مهر تابان، چاپ پنجم، مشهد: مؤسسه ترجمه و نشر دوره­ی علوم و معارف اسلام.
    14. حلی، حسن بن یوسف، 1382ش، کشف المراد، تحقیق: جعفر سبحانی، قم: مؤسسه الامام الصادق علیه‌السلام .
    15. جامی، عبدالرحمن، 1370ش، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، تصحیح: سید جلال ­الدین آشتیانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات ارشاد اسلامی.
    16. جرجانی، سید شریف علی بن محمد، 1325ق، شرح المواقف، تحقیق بدر الدین نعسانی، قم : الشریف الرضی.
    17. جندی، مؤیدالدین، 1423ق، شرح فصوص الحکم، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب.
    18. رازی، فخرالدین، 1406ق، شرح اسماء الله الحسنی، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریه.
    19. سبزواری، ملاهادی، 1384ش، اسرار الحکم، قم: مطبوعات دینی.
    20. سهروردی، شهاب الدین یحیی، 1375ش، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    21. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، 1421ق، الملل و النحل، تحقیق امیر علی مهنا و علی حسن فاعور، بیروت: دار المعرفة.
    22. شیرازی، مسعود بن عبدالله، 1359ش، نصوص الخصوص فی ترجمه الفصوص، تحقیق: رجبعلی مظلومی، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
    23. صدوق، محمد بن بابویه، 1412ق، الاعتقادات فی دین الامامیة، تحقیق غلامرضا مازندرانی، قم: انتشارات المحقق.
    24.  1387ش، التوحید، طهران: مکتبة الصدوق.
    25. صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، 1383ش، الشواهد الربوبیة، ترجمه جواد مصلح ، تهران: سروش ( انتشارات صدا و سیما).
    26.  1981م، الاسفارالاربعة، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
    27.  1378ش، المظاهر الالهیة، تحقیق: سید محمد خامنه ­ای، تهران: بنیاد حکمت صدرا.
    28.  1387ش، المبدأ و المعاد، تحقیق سید جلال الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب.
    29. طباطبائی، سید محمد حسین، 1385ش، نهایة الحکمة، قم: مرکز اصدارات مؤسسه الامام الخمینی للتعلیم و البحث.
    30.  1423ق، بدایة الحکمة، تحقیق عباس علی سبزواری، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
    31. عطوان،حسین، 1371ش، فرقه های اسلامی در سرزمین شام در عصر اموی، ترجمه حمیدرضا شیخی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس.
    32. فارابی، ابونصر، 1405ق، الجمع بین رأی الحکیمین، طهران: انتشارات الزهرا.
    33.  1996م، کتاب السیاسة المدینة، بیروت: مکتبة الهلال.
    34. فناری، شمس الدین محمد حمزه، 2010م، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، تحقیق: عاصم ابراهیم الکیالی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
    35. کاشانی، عبدالرزاق، 1426ق، اصطلاحات الصوفیه، تحقیق: ابراهیم الکیالی الحسینی الشاذلی الدرقاوی، بیروت: دار الکتب العلمیه .
    36.  1370ش، شرح فصوص الحکم، قم: انتشارات بیدار.
    37. قمشه ای، محمدرضا، 1378ش، مجموعه­ ی آثار آقا محمد رضا قمشه ای حکیم صهبا، تحیق: حامد ناجی اصفهانی، خلیل بهرامی قصرچمی، اصفهان: کانون پژوهش.
    38. قمی، قاضی سعید، 1379ش، شرح الاربعین، تحقیق: نجفقلی حبیبی، طهران : میراث مکتوب.
    39.  1381ش، شرح توحید الصدوق، تحقیق: نجفقلی حبیبی، چاپ دوم، طهران: مؤسسةالطباعة و النشر لوزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی.
    40. قونوی، صدرالدین، 1371ش، النصوص، تحقیق: سید جلال الدین آشتیانی، طهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    41.  2010 م، مفتاح الغیب، تحقیق: سید جلال الدین آشتیانی، بیروت : دار الکتب العلمیه .
    42.  1381ش، اعجاز البیان فی تفسیر ام القرآن ، تحقیق: سید جلال الدین آشتیانی، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
    43. قیصری ، داوود، 1375ش، شرح فصوص الحکم، تحقیق: سید جلال الدین آشتیانی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    44.  1381ش، رسائل قیصری، تحقیق: سید جلال الدین آشتیانی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
    45. کلینی، محمد بن یعقوب، 1407ق، الکافی، طهران:دارالکتب الاسلامیه.
    46. مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، 1983م، بحار الانوار، بیروت: مؤسسةالوفاء.
    47. مفید، محمد بن محمد، 1413ق، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
    48. میرداماد، محمد باقر، 1376ش، تقویم الایمان و شرحه کشف الحقائق، طهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.
    49. مصباح، مجتبی، 1379ش، فلسفه اخلاق، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
    50. نوری طبرسی، میرزا حسین، 1415ق، خاتمه مستدرک الوسائل، چاپ اول، قم: مؤسسه­ ی آل البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث.
    51. یزدان پناه، یدالله، 1389ش، مبانی و اصول عرفان نظری، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

    مقاله ها

    1. احمدوند، معروف علی،1393ش، «بررسی و نقد نظریه اتحاد مفهومی و مصداقی ذات و صفات الهی»، فصلنامه علمی- پژوهشی دانشگاه قم، سال شانزدهم، شماره دوم، شماره پیاپی 62، 175-192 .
    2. اعتصامی، عبدالهادی،1392ش، « مسئله نفی صفات در روایات اهل بیت»، تحقیقات کلامی، شماره 2، 29-50.
    3. خادمی، حمید رضا، 1394ش، «تبیین رابطه صفات ذاتی و ذات واجب از دیدگاه صدر الدین شیرازی»، فصلنامه پژوهشهای فلسفی – کلامی دانشگاه قم، سال هفدهم شماره چهارم، شماره پیاپی 68، 89-108.
    4. رضائی هفتادر، حسن، 1397ش، « بازپژوهی تفسیر توحید صفاتی در خطبه اول نهج البلاغه»، فصلنامه علمی – پژوهشی اندیشه نوین دینی، شماره 53، سال 14، 57-72.
    5. عابدی، احمد، «بررسی دیدگاه قاضی سعید قمی در نفی اتصاف ذات خداوند به اسماء و صفات»، فصلنامه ­ی علمی پژوهشی دانشگاه قم، سال یازدهم، شماره سوم و چهارم: 143-162.

       57.  عشریه، رحمان، 1398ش، « ارزیابی آموزه نفی صفات در نهج البلاغه در اندیشه این میثم بحرانی». فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه. سال هفتم، شماره 26.