تاریخ‌گذاری حدیث سیلان نفس نبی در دست علی علیه السلام به روش تحلیل اِسناد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مدرس دانشگاه علامه طباطبایی

2 عضو هیات علمی دانشگاه شیراز

3 استادیار و عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور

چکیده

در بخشی از خطبه 197 نهج‌البلاغه، علی علیه السلام به توصیف لحظات آخر عمر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرداخته‌اند: «لقد قُبضَ رسول‌الله  صلی الله علیه و آله و سلمو اِنّ رأسه لَعلی صدری و لقد سالَت نفسه فی کفّی، فَاَمْرَرْتُها علی وجهی»   وجود ابهامات متنی و سندی در عبارات مذکور، موجبات نیاز به اعتبارسنجی و بررسی روشمندِ آن را فراهم ساخته است. روش کار ما در این مقاله، تاریخ‌گذاری یا کرونولوژی  با رویکرد اِسناد - متن است. بر اساس این روش با پردازش متون مشابه و دسته بندی آنها در جداول مجزّا، رسم شبکه عنکبوتی، تعیین حلقه مشترک، خاستگاه و سیر تطّور روایت را کشف و پی‌جویی نموده‌ایم. برای پی بردن به صحت و سقم روایت، توجه به اولین منبعی که حاوی مضمون سیلان نفس نبی  صلی الله علیه و آله و سلم بوده و اینکه چگونه و چطور به منابع دیگر راه یافته است از اهمّ مباحث این مقاله است. در مرحله بعد تفقّه در متن، احوال راویان و ارتباط آن ها با یکدیگر و انگیزه ها و علل تحریف، مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت با دلایل کافی، ضمن اشاره به مسبّب این امر و منشأ اختلاف (صدقه بن سعید) ، رای به شدت استبعاد این جمله به معنای خاص داده‌ایم.

کلیدواژه‌ها


1. ابشیهی, محمد بن احمد. 1419ق، المستطرف فی کل فن مستطرف. بیروت: عالم الکتب.
2. أبطحی, محمدعلی، 1417ق، تهذیب المقال، قم: ابن المؤلف.
3. ابن ابی شیبه کوفی، أبو بکر. 1409ق، المصنف فی الأحادیث والآثار. ریاض: مکتبه الرشد. 
4. ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبه الله. 1404ق، شرح نهج‌البلاغه. قم: کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی. 
5. ابن بابویه قمی، محمد بن علی، 1413ق، من لایحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
6. ابن حبان، محمد. 1393ق، الثقات. هند: دائره المعارف العثمانیة. 
7. ، محمد. 1396ق، المجروحین من المحدثین والضعفاء والمتروکین، حلب: دارالوعی.
8. ابن سعد، ابوعبدالله محمد، 1410ق، طبقات‌الکبری، بیروت: دارالکتب العلمیه. 
9. ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، 1379ش، مناقب آل أبی طالب (ع)، قم: انتشارات علامه.
10. ابن عساکر شافعی، علی بن الحسن. 1417ق، تاریخ مدینه دمشق، بیروت: دارالفکر.
11. ابن کثیرلدمشقی، اسماعیل، 1408ق، البدایه والنهایه، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
12. ابی داوود, سلیمان بن اشعث، 1420ق، سنن ابی داوود، قاهره: دارالحدیث. 
13. احمد بن حنبل, احمد بن محمد، 1421ق، مسند الإمام أحمد بن حنبل، بیروت: مؤسسه الرساله.
14. إربلی, علی بن عیسی. 1405ق، کشف الغمه فی معرفه الائمه، بیروت: دارالاضواء.
15. ازدی نیشابوری, فضل بن شاذان، 1376ق، الایضاح، قم: اسلامیه.
16. امین عاملی، سید محسن ، 1403ق، أعیان الشیعه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
17. بیهقی, ابراهیم بن محمد، 1420ق، المحاسن و المساوی، بیروت: دارالکتب العلمیه. 
18. ترمذی, محمد بن عیسی. 1403ق، سنن ترمذی، بیروت: دارالفکر. 
19. تستری(شوشتری) , محمدتقی. 1410ق، قاموس الرجال، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
20. تمیمی مغربی, قاضی نعمان بن محمّد، 1407ق، شرح الأخبار فی فضائل الأئمه الأطهار، قم: مؤسسه النشر الإسلامی. 
21. تمیمی موصلی، احمد بن علی ، 1410ق، مسند ابویعلی، بیروت: دارالمامون للتراث. 
22. حاکم نیشابوری, محمد بن محمد، 1406ق، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه.
23. حسینی زبیدی، محمدمرتضی. 1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر.
24. خوئی، أبوالقاسم، بی تا، معجم رجال الحدیث، بی جا: مؤسسۀ الخوئی الإسلامیه.
25. دخیل، علی محمد علی، 1406ق، شرح نهج‌البلاغه، بیروت: دارالمرتضی. 
26. دِّینَوری، ابن قتیبه عبدالله بن مسلم، 1992م، المعارف، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب. 
27. ذهبی، محمدبن احمد، 1406ق، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. بیروت: دارالکتاب العربی.
28. ذهبی، محمدبن احمد، 1382ش، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، بیروت: دار المعرفه للطباعه والنشر.
29. ذهبی، محمدبن احمد، 1418ق، المغنی فی الضعفاء، بیروت: دارالکتب العلمیه . 
30. ، 1413ق، الکاشف فی معرفه من له روایه فی الکتب السته، جده: دارالقبله للثقافه الإسلامیه.
31. رازی، ابن أبی حاتم عبدالرحمن بن محمد، 1271ق، الجرح و التعدیل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی. 
32. راوندی, قطب الدین سعید بن هبه الله.1418ق، قصص الانبیاء. قم: مجمع البحوث الاسلامیه.
33. زمخشری، محمود بن عمر. 1412ق، ربیع الأبرار و نصوص الأخبار، بیروت: مؤسسه الأعلمی. 
34. سید حمیری، اسماعیل بن محمد، 1420ق، دیوان، بیروت: مؤسسه الاعلمی. 
35. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم‌، 1981م، الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌. 
36. طبرسی، فضل بن حسن. 1390ش، إعلام الوری بأعلام الهدی( ط- القدیمه)،  طهران: اسلامیه. 
37. طبری، محمد بن جریر بن رستم ، 1361ش، تاریخ الامم و الملوک، بیروت: مؤسسه الاعلمی. 
38. طریحی، فخر الدین بن محمد، 1375ش، مجمع البحرین، طهران: مکتبه المرتضویه. 
39. طوسی، محمد بن الحسن ، 1364ش، تهذیب الاحکام، طهران: دار الکتب الإسلامیه.
40.  ، 1414ق، الأمالی، قم: مؤسسه البعثه.
41.  ، 1415ق، الأبواب(رجال الطوسی)، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
42.، بی تا. استبصار، طهران: دارالکتب الاسلامیه. 
43. عسقلانی، ابن حجر احمد بن علی، 1325ق، تهذیب التهذیب فی اسماء الرجال، بیروت: دارصادر. 
44. ، 1406ق، تقریب التهذیب، سوریه: دارالرشید.
45. عسکری، سیدمرتضی، 1386ش، ترجمه معالم المدرستین، مترجم:محمدجواد کرمی، تهران: منیر.
46. کوفی قاضی، محمد بن سلیمان، 1412ق، مناقب الامام امیرالمؤمنین (ع)، قم: مجمع احیاء الثقافه الاسلامیه.
47. مامقانی، عبدالله بن محمدحسن ، 1421ق، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم: مؤسسه آل البیت (ع) لإحیاء التراث. 
48. متقی هندی، علی بن حسام، 1409ق، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الاحوال، بیروت: مؤسسه الرساله.
49. مجلسی، محمدباقربن محمدتقی، 1403ق، بحار الانوارالجامِعَه لِدُرَرِ أخبارِ الأئمه الأطهار، بیروت: مؤسسه الوفاء.
50. مزی، یوسف بن عبدالرحمن، 1400ق، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، بیروت: مؤسسه الرساله. 
51. مفید، محمد بن محمد بن نعمان ، 1376ق، الارشاد، طهران: الاسلامیه. 
52. ، 1413ق، الامالی، قم: دار المفید. 
53. منقری, نصر بن مزاحم‌. 1404ق، وقعه صفین، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی. 
54. نراقی، ابو القاسم بن محمد، 1376ش، شعب المقال فی درجات الرجال، قم: مؤتمر الشیخ النراقی. 
55. نسائی شافعی، عبدالرحمان احمد بن شعیب، 1389ش، خصائص امیرالمؤمنین، طهران: مکتبه نینوی الحدیثه.
56. هاشمی خوئی، حبیب الله، 1358ش، منهاج‏البراعه فی‏ شرح ‏نهج ‏البلاغه، تهران: مکتبه الاسلامیه. 
57. هیثمی، نورالدین، 1408ق، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت: دارالکتب العلمیه. 
مقاله
58. افضلی, علی. م. 1389ش، "تبیین فرازی دشوار از نهج‌البلاغه؛ سیلان روح پیامبر(ص) در دست حضرت علی (ع)." علوم حدیث 58-80.