بازکاوی استعاره‌های مفهومی ماده «شَعَرَ» در نهج البلاغه بر اساس مدل لیکاف و جانسون

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث ،دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی ،تهران ،ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشدگروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبائی.

3 استادیار، علوم قرآن و حدیث دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران.

چکیده

در گفتمان دینی همواره برای بیان امور انتزاعی از استعاره استفاده شده و مفاهیمی که درک آن برای بشر سنگین به نظر می‌آمد در قالبی ملموس و آشنا برای افراد تبیین شده است؛ استعاره از دیدگاه شناختی صرفاً یک مقوله زبانی نیست بلکه بوسیله استعاره می‌توان به نحوه تفکّر گویندۀ کلام و مؤلفه‌های ذهنی که موجب ایجاد ارتباط بین دو حوزه (مبدأ و مقصد) در ذهن گوینده شده است دست یافت. در استعاره‌های مفهومی، استعاری بودن زبان، ناشی از استعاری بودن اندیشه دانسته می‌شود و استعاره‌های زبانی بازتاب استعاره در فکر به شمار می‌روند. بر این اساس پژوهش پیش رو با روش توصیفی -تحلیلی و بر پایه نظریه شناختی استعاره به دنبال بررسی مفاهیم انتزاعی است که امام علی علیه السلام با کاربست ماده «شَعَرَ» در مشتقّات گوناگون با معنای «لباس زیرین» آنها را برای مخاطبین عینی‌سازی و درک آن را تسهیل نموده‌اند. یافته‌­های پژوهش حاکی از آن است که در کلام علی علیه السلام، لباس و پوشش زیرین به عنوان ابتدایی‌ترین مفاهیم ملموسی که بشر آن را شناخته و درک نموده است در چندین استعاره مفهومی به عنوان حوزه مبدأ برای عینی‌سازی و تسهیل حوزه­های مقصدِ اطاعت از خداوند، تقوا، محبت و رحمت، معارف قرآن، حزن و اندوه ممدوح، طمع، صبر، خوف و خشیت، تواضع و خواصّ به کار بسته شده‌است و براساس مؤلفه­‌های متفاوت و محسوسِ حوزه مبدأ برای مخاطبان، توانسته به چندین حوزه مقصد متفاوت نگاشت شود و مفاهیم والای انتزاعی و معنوی را به مخاطبان تفهیم و عینی­سازی نماید و برای کاربست آن­ها بعد از لمس عینی هیچ حجتی باقی نگذارد.

کلیدواژه‌ها


  1. * قرآن کریم

     * نهج البلاغه، 1379ش، ترجمه: محمد دشتى، چاپ اول، قم: مشهور.

    1. ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، 1404ق، شرح نهج البلاغة، چاپ اول، قم:کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی‏.
    2. ابن فارس، احمد، بی­تا، معجم مقاییس اللغه، چاپ اول، قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏.
    3. ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، 1367ش، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، چاپ چهارم، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان‏.
    4. ابن درید، محمد بن حسن، بی­تا، جمهرة اللغة، چاپ اول، بیروت: دارالعلم للملایین‏.
    5. ابن قتیبه، عبدالله. (بی تا) تأویل مشکل القرآن، محقق: ابراهیم شمس الدین، بیروت- لبنان: دار الکتب العلمیة.
    6. انصاریان، حسین، 1391ش، عرفان اسلامی شرح مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه، چاپ اول، قم: دارالعرفان.
    7. بستانى، فواد افرام، 1375ش، فرهنگ ابجدى، چاپ دوم، تهران: اسلامى‏.
    8. بحرانی، کمال‌الدین میثم بن علی بن میثم، 1375ش، شرح نهج البلاغه، مترجم: محمد صادق عارف و همکاران، چاپ اول، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
    9. تیلر، جان رابرت، 1393ش، مجاز و استعاره، مجموعه مقالات زبان استعاری و استعاره­ های مفهومی، چاپ دوم، تهران: هرمس.
    10. جاحظ، عمروبن بحر، 1948م، البیان و التبیین، فوزی عطوی، دار و مکتبه الهلال.
    11. دبیرمقدم،محمد1383ش، زبان شناسی نظری: پیدایش و تکوین دستور زایشی، ویرایش دوم، تهران: انتشارات سمت.
    12. داوری اردکانی, رضا و همکاران، 1391ش، زبان استعاری و استعاره ­های مفهومی، چاپ اول، تهران: انتشارات هرمس.
    13. زمخشرى، محمود بن عمر، 1386ش، مقدمة الأدب، چاپ اول، تهران: موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران‏.
    14. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، 1374ش، مفردات الفاظ قرآن، ترجمه: غلام‏رضا خسروى حسینى،‏ چاپ دوم، تهران: مرتضوی.
    15. فیض الاسلام، سید علینقی،1379ش، ترجمه وشرح نهج البلاغه. چاپ پنجم، تهران: مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الإسلام‏.
    16. شیخی، حمیدرضا، 1379ش، آشنایی با نهج البلاغه، چاپ اول، تهران: انتشارات سمت.
    17. شمیسا، سیروس، 1376ش، بیان، تهران: فردوس.
    18. طباطبایى، سید محمدحسین، 1374ش، ترجمه تفسیر المیزان، چاپ پنجم، قم:جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامى.
    19. عسکرى، حسن بن عبدالله، بی­تا، الفروق فی اللغة، چاپ اول، بیروت: دار الافاق الجدیدة.
    20. فراهیدى، خلیل بن احمد، بی­تا، کتاب العین،چاپ دوم، قم: نشر هجرت‏.
    21. قرشی، سیدعلی اکبر، 1377ش، مفردات نهج البلاغه، تهران: مرکز فرهنگی نشر قبله.
    22.  1371ش، قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران: دار الکتب الاسلامیه‏.
    23. قائمی، مرتضی،1397ش، درآمدی بر نظام مفهوم سازی استعاری در نهج البلاغه، چاپ اول، همدان: نشر دانشگاه بوعلی سینا.
    24. مدرس وحید، احمد، بی تا، شرح نهج البلاغه، بی جا، بی نا.
    25. منتظری، حسینعلی، 1389ش، درس هایی از نهج البلاغه، قم: انتشارات دفتر آیت الله منتظری(ره).
    26. مصطفوى، حسن، بی­تا، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، چاپ سوم، قاهره-لندن، بیروت: دار الکتب العلمیة، مرکز نشر اثار علامه مصطفوی‏.
    27. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران،1390ش، پیام امام امیرالمؤمنین  علیه‌السلام، قم: انتشارات مدرسه امام علی بن ابی‌طالب علیه السلام.
    28. محمدی، حمید، 1396ش، مفردات قرآن، چاپ چهاردهم، قم: مرکز نشر هاجر.
    29. کاشانی، فتح الله، 1378ش، ترجمه و شرح نهج البلاغه، تهران: انتشارات پیام حق.
    30. کوچش، زلتن، 1393ش، مقدمه‌ای کاربردی بر استعاره، ترجمه: شیرین پورابراهیم، چاپ، اول، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت).
    31. لیکاف، جورج 1383ش، استعاره مبنای تفکر و ابزار زیبایی آفرینی، گروه مترجمان به کوشش: فرهاد ساسانی، چاپ اول. تهران: انتشارات مهر.
    32. لیکاف، جرج و جانسون، مارک، 1397ش، استعاره­‌هایی که با آنها زندگی می­کنیم، ترجمه: هاجر آقا ابراهیمی چاپ سوم، تهران: نشر علم.
    33. نواب لاهیجی، محمد باقر بن محمود، بی­تا، شرح نهج البلاغه، تهران: نشر اخوان کتابچی.

    پایان نامه ها

    1. حسینی، سیده مطهره،1395ش، رساله دکتری، گونه شناسی استعاره‌های مفهومی قرآن و چگونگی اثرگذاری آن بر کلمات قصار امیرالمؤمنین، قم:دانشگاه قرآن و حدیث.
    2. افراشی، آزیتا، 1382ش، نگاهی به تاریخچه مطالعات استعاره» پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی.
    3. غلامی، زهرا، 1388ش، استعاره در کلمات قصار نهج البلاغه، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه الزهراء علیها السلام.

    مقالات

    1. خلیلی نوش آبادی، اکرم، بهار 1399ش، خوف و حزن ممدوح و مذموم مؤمنین در قرآن و نهج البلاغه، مجله معرفت اخلاقی، شماره اول: پیاپی27، ص67-81.
    2. عربی، موسی، 1397ش، استعاره مفهومی گناه در سخنان امام علی علیه‌السلام با تکیه بر نهج ­البلاغه(رویکرد شناختی)، فصلنامه پژوهش‌های نهج البلاغه، سال هفدهم، شماره59 صص105-81.
    3. مختاری، مسروره، آلیانی، رقیه، 1398ش، استعاره­ های ساختاری، جهتی و طرح واره­ های تصویری از «عشق» در غزلیات شمس بر اساس نظریه­ ی لیکاف و جانسون. فصلنامه هنر زبان، دوره 4، شماره 4، سال 2019، صص59 تا 76.