استعاره‌های مفهومی «بهشت» در خطبه‌های نهج‌البلاغه (پژوهش موردی از منظر زبان‌شناسی شناختی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه الزهرا علیها السلام

2 استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا علیها السلام

چکیده

استعاره از منظر زبان‌شناسی شناختی، نه تنها ابزار زیبایی شناسی، بلکه به عنوان ابزار فرازبانی شناخته می‌شود که نظام مفهومی انسان را شکل داده و اندیشه،رفتار و زبان او را جهت می‌بخشد؛ بر این اساس استعاره بخش گسترده‌ای از ارتباط‌های گفتاری را تشکیل داده و نمود آن در تجارب زندگی روز‌مرۀ بشر مشهود است. در اندیشه‌‌های دینی نیز استعاره‌ها جهت درک مفاهیم انتزاعی نقش محوری دارند. مفهوم «بهشت» درهمۀ ادیان به عنوان یکی از مفاهیم کلیدی و انتزاعی است. بر اساس ادلّۀ قرآنی نیز درک بهشت در نشأت دنیا از تجربۀ مستقیم ما خارج است. بهشت از واژۀ مرکب اوستایی «وَهیشتَ» به معنای عالم نیکوتر گرفته شده است. در خطبه‌های نهج‌البلاغه یازده واژه (از جمله: «الجنّة»، ««دارمُقام»، «دارالقرار» و ...) معادل با «بهشت» به‌کار رفته ‌است. بدیهی است حضرت علی علیه السلام از حوزه‌های مفهومی عینی و سطح فهم همگان به ویژه اعراب صدراسلام جهت هر چه ملموس‌تر نمودن معنای مجرّد «بهشت» بهره جسته است. در این پژوهش از خلال خطب نهج البلاغه، عبارات حاوی مفهوم «بهشت» در قالب استعاره‌های مفهومی، استخراج شده و حوزۀ انتزاعی بهشت اخروی، «از بیرون»؛ (بیرونِ فضای بهشت)، مورد بررسی قرار‌گرفته است. 149 استعارۀ مفهومی در قالب 11 نام نگاشت شناسایی شد و پربسامدترین نام نگاشت‌های استعاری و حوزه‌های مبدأ مربوط به بخش بیرونی بهشت اخروی مشخص گشت. براساس دستاوردهای پژوهش، در خطبه‌های نهج‌البلاغه بیشتر از حوزۀ مبدأ، «مکان» و «باغ سرسبز» برای بیان مفهوم بهشت اخروی از بیرون استفاده شده است.

کلیدواژه‌ها


منابع
قرآن کریم ،(1386)، قم: گلبرگ.
1- ابن ابی‌الحدید، عزّالدین ابوحامد (1386)، شرح نهج‌البلاغه، قم: داراحیاء التراث العربی.
2- ابن عاشور، محمّدطاهر (1420)، تفسیر التّحریر و التّنویر المعروف بتَفسیر ابن عاشور، بیروت: مؤسسةالتازیخ‌العربی.
3- ابن منظور، محمّد بن مکرّم (1414)، لسان‌العربّ، بیروت: دار صادر.
4- ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین (1375)، شرح نهج‌البلاغه، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
5- ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله (1971)، الصناعتین، قاهره: مطبعة عیسی الحلبی و شرکاء.
6- افراشی، آزیتا (1395)، مبانی معناشناسی شناختی: تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
7- امین، سیّده نصرت بیگم (بی‌تا)، مخزن‌العرفان در تفسیر قرآن، اصفهان: انجمن حمایت از خانواده‌های بی‌سرپرست اصفهان.
8- بارسلونا، آنتونیو (1390)، استعاره و مجاز با رویکردی شناختی، مترجم: فرزان سجودی، تهران: نقش جهان.
9- بهرامی، احسان (1369)، فرهنگ واژه‌های اوستایی، تهران: نشر بلخ.
10- تفتازانی، سعدالدین (1383)، مختصرالمعانی، بیروت: دارالفکر.
11- جعفری، محمدتقی (1377)، ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، تهران: انتشارات اسلامی.
12- جوهری، اسماعیل بن حمّاد (1376)، الصحاح، محقق/مصحح: عطّار احمد عبدالغفور، بیروت: دارالعلم للملایین.
13- حسن‌زاده آملی، حسن (1381)، انسان و قرآن، قم: قیام.
14- حق‌شناس، علی‌محمّد (1390 [1370])، طبقه‌بندی استعاره جرجانی با اشارۀ خاص به طبقه‌بندی استعاره ارسطو (در مقالات ادبی زبان‌شناختی)، تهران: نیلوفر.
15- دشتی، محمّد (1385)، ترجمه‌ و شرح نهج‌البلاغه: قم: انتشارات ظهور شفق.
16- راسخ مهند، محمّد (1389)، درآمدی بر زبان‌شناسی شناختی، نظریه‌ها و مفاهیم: تهران: سمت.
17- راغب اصفهانی، حسین بن محمّد (1374)، مفردات الفاظ قرآن، تهران: مرتضوی.
18- رستمی شیرین‌‌آبادی، راضیّه (1395)، استعاره‌های مفهومی بهشت در قرآن کریم، پایان­ نامه کارشناسی‌ارشد، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پژوهشکده زبان‌شناسی.
19- سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمان (1988)، المهذّب فیما وقع فی القرآن من المعرّب، شارح: سمیر حسین حلبی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
20- شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1366)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: نیل.
21- شوشتری، محمّدتقی، (1376)، بهج‌الصباغة فی شرح نهج‌البلاغة، تهران: امیر کبیر.
22- صفوی، کورش، (1384)، فرهنگ توصیفی معنی شناسی، تهران: فرهنگ معاصر.
23- طریحی، فخرالدین بن محمّد، (1375)، مجمع‌البحرین، محقق/مصحح: احمد حسینی اشکوری، تهران: مرتضوی.
24- قائمی‌نیا، علیرضا، (بی‌تا)، استعاره‌های مفهومی در قرآن (به چاپ رسیده در مجموعه مقالات زبان استعاری و استعاره‌های مفهومی)، تهران: هرمس، ص 31- 59.
25- قُرَشی، علی‌اکبر، (1371)، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
26- فراهیدی، خلیل بن احمد، (1409)، العین، قم: نشر هجرت.
27- کلینی، محمّد بن یعقوب، (1407)، الکافی: محقق/مصحح: علی اکبر غفاری و محمّد آخوندی، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
28- گذشته، ناصر، (1378)، «بررسی مفهوم بهشت در اندیشه‌های دینی»، مقالات و بررسیها دانشگاه تهران، دفتر65 ، ص63 -76.
29- گلفام، ارسلان؛ یوسفی‌راد، فاطمه، (1381)، «زبان‌شناختی و استعاره، تازه‌های علوم‌شناختی»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (پرتال جامع علوم انسانی4 (3)، ص 59 – 64.
30- لیکاف، جورج؛ جانسون، مارک، (1394)، استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم، مترجم: هاجر آقاابراهیمی، تهران: نشر علم.
31- نورمحمّدی، مهتاب؛ آقاگلزاده، فردوس؛ گلفام، ارسلان، (1391)، «تحلیل مفهومی استعاره‌های نهج‌البلاغه (رویکرد زبان‌شناسی شناختی)»، مجله‌ی انجمن ایرانی زبان و ادبیّات عربی، 8 (22)، ص 155- 192.
32- هاشمی خوئی، میرزا حبیب‌الله، (بی‌تا)، منهاج‌البراعة فی شرح نهج‌البلاغه، بی‌جا: بنیاد فرهنگی امام مهدی(عج) .
33- هوشنگی، حسین؛ سیفی پَرگو، محمود، (1388)، «استعاره‌های مفهومی در قرآن از منظر زبان‌شناسی شناختی»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن‌کریم، 1 (3)، ص 9- 34.
34- یگانه، فاطمه؛ افراشی، آزیتا، (1395)، «استعاره‌های جهتی در قرآن کریم با رویکرد شناختی»، جستارهای زبانی، 7 (5)، ص193-216.
و تعدادی از نرم‌افزارهای مرکز تحقیقاتی علوم اسلامی "نور"