بررسی بینامتنی سیمای دنیا در اشعار خاقانی و نهج‌البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیارگروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

ژرار ژنت از محققان برجسته‌ی عرصه‌ی بینامتنیت، ارتباط و تعامل یک متن با متون یکدیگر را مطرح کرده است. یکی از گسترده‌ترین مفاهیم بینامتنی، تأثیرپذیری صریح و غیر صریح و ضمنی متون ادبی از منابع دینی از جمله نهج‌البلاغه است. در این پژوهش با رویکردی تحلیلی- توصیفی، روابط بینامتنی اشعار خاقانی با نهج‌البلاغه بر اساس نظریه‌ی بینامتنیت ژنت بررسی شده است. بین اشعار خاقانی و نهج‌البلاغه در سه سطح واژگان، تصویر و مضمون تعامل و گفتگومندی وجود دارد. خاقانی اغلب از تعبیرات دنیاستیزانه‌ی نهج‌البلاغه همانند فریبندگی دنیای پرنقش و نگار، ناپایداری و زودگذری دنیا، ملازمت دنیا با فقر، پوچی دنیا، عدم دلبستگی به دنیا و امثال اینها به صورت ترفندهای ادبی تصویرپردازی کرده است. او با توجه به رویکرد بینامتنی در تشبیه دنیا به مار، مادر، خشک آخر، جیحون آفت و تعبیرات دیگر به نهج‌البلاغه توجه داشته است. در سطح بینامتنیت ضمنی نیز مفاهیمی همچون بی‌عدالتی، بی‌وفایی و منافات عافیت با دنیا حاکی از ارتباط بینامتنی دو اثر است.

کلیدواژه‌ها


  • منابع

    قرآن کریم

    نهج البلاغه

    • آذر، اسماعیل، 1395ش، «تحلیلی بر نظریه‌های بینامتنیت ژنتی»، پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، شماره‌ی 3، صص11-31.
    • احمدی، بابک، 1389ش، ساختار و تأویل متن، ج1، چاپ دوازدهم، تهران: نشر مرکز.
    • برزگر خالقی، محمدرضا، 1387ش، شرح دیوان خاقانی، ج1، چاپ اول، تهران: زوار.
    • ترکی، محمدرضا، 1383ش، «دشواری‌های دیوان خاقانی»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره 82، مرداد ماه.
    • تودوروف، تزوتان، 1396ش، منطق گفتگویی میخائیل باختین، ترجمه‌ی داریوش کریمی، چاپ چهارم، تهران: نشر مرکز.
    • خاقانی شروانی، بدیل بن علی، 1382ش، دیوان خاقانی شروانی، تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.
    • راثی، محسن، 1383ش، تأثیر نهج‌البلاغه و کلام امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در شعر فارسی، چاپ اول، تهران: امیرکبیر.
    • راستگو، سید محمد، 1387ش، تجلی قرآن و حدیث در شعر فارسی، تهران: سمت.
    • سنایی، مجدود بن آدم، 1382ش، حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطریقه(فخری نامه)، به تصحیح و مقدمه مریم حسینی، تهران: نشر دانشگاهی.
    • شهیدی، سیدجعفر، 1382ش، شرح لغات و مشکلات دیوان انوری، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
    • ظفری‌زاده، سیامک؛ خاقانی اصفهانی، محمد، 1394ش، «روابط بینامتنی نهج‌البلاغه با اشعار کلاسیک فارسی»، فصلنامه پژوهشنامه نهج‌البلاغه، سال سوم، شماره11، صص 35-54.
    • غضنفری، سیداکبر؛ قادری بیباک، مهری؛ جنتی‌فر، محمد، 1397ش، «بررسی و تحلیل استعاره‌های شناختی نهج‌البلاغه در حوزه دنیا و آخرت»، فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های نهج‌البلاغه، سال هفدهم، شماره 56، صص 85-107.
    • ماهیار، عباس، 1388ش، سحر بیان خاقانی، چاپ سوم، کرج: جام گل.
    • محمدی افشار، هوشنگ، 1391ش، «سیمای امام علی علیه‌السلام در اشعار خاقانی»، فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 26، صص 1-24.
    • مصطفوی‌نیا، محمد رضی؛ سپهرنوش، معصومه، 1390ش، «تأثیر و تأثر در موضوع دنیا بین صائب و متنبی»، نشریه ادبیات تطبیقی دانشکده ادبیات و علوم انسانی شهید باهنر کرمان، سال دوم، شماره4، صص 185-206.
    • معدن‌کن، معصومه، 1381ش، «عرفان خاقانی»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، شماره 185، صص 7-22.
    • معروف، یحیی؛ فارغی شاد، محمد، 1393ش، «بررسی تطبیقی سیمای دنیا در شعر بهار و شیخ ناصیف یازجی»، فصلنامه لسان مبین، سال ششم، شماره هفدهم، صص 134-169.
    • میرقادری، سیدفضل الله؛ غلامی ،منصوره، 1388ش، «بررسی تطبیقی سیمای دنیا در شعر ناصرخسرو و ابوالعلاء»، نشریه ادبیات تطبیقی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال اول، شماره‌ی اول، صص 236-207.
    • ناصرخسرو، ابومعین، 1365ش، دیوان ناصرخسرو، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    • نامور مطلق، بهمن، 1386ش، «ترامتنیت مطالعه‌ی روابط یک متن با دیگر متن‌ها»، پژوهشنامه‌ علوم انسانی، شماره‌ی 56، صص 83-98. 19.
    •  1390ش، درآمدی بر بینامتنیت: نظریه‌ها و کاربردها، چاپ اول، تهران: سخن.