تبیین تاریخی اهتمام امیرالمؤمنین(ع) در حفظ نیروی انسانی شیعه (مطالعه موردی: وصایای سیاسی امام در نهج‌البلاغه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری تاریخ تشیع، دانشگاه اصفهان(نویسنده مسئول)

2 دانش آموخته دکتری تاریخ تشیع، دانشگاه اصفهان

چکیده

بر اساس باور شیعیان، با رحلت رسول الله (ص)، حق خلافت علی بن ابی­طالب(ع) که امام بلافصل، بعد از آن جناب بود_ از کف ایشان ربوده شد. آنگونه که به تصریح وی، ایشان با صبری بی بدیل ناگزیر راه چاره را در آن یافت که به منظور حفظ جان اندک یارانِ قائل به امامت خویش، وضعیت موجود را تحمل نماید؛ و وحدت امت اسلام را بر حقّ خویش مقدم بداند. این مجاهدات صبورانه علی بن­ابی­طالب(ع) برای حفظ حیات نونهال تشیع، پس از پایان گردهمایی سقیفه پیوسته ادامه داشت، تا آنکه با حضور بی نظیر مسلمین بر آستان ایشان، وی را به خلافت برگزیدند. پژوهش حاضر می­کوشد به شیوه­ی تحلیل تاریخیِ گزاره­‌های موجود در نهج­ البلاغه، به این سؤال پاسخ دهد که امیرالمؤمنین(ع) در طول مدت خلافت خویش، به ویژه در روزهای واپسین حیاتش، برای استمرار حفظ نیروی انسانی شیعه، به عموم شیعیان چه اندرزهای را توصیه نمود؟ یافته­‌های این پژوهش نشان از آن دارد که امام در پی مواجهه­‌ی شیعیان با مسائل و بحران­‌های سیاسی نوظهور، برای حفظ نیروی انسانی شیعه، آنان را به پایبندی به سه اندرز راهبردی که ماهیتی سیاسی داشت توصیه نمود. نخست، منع آنان از جنگیدن با خوارج پس از پایان حیات وی. دوم، التزام ایشان به تقیه در مواجه با والیان و هواداران معاویه و بنی امیه. سوم، تبعیت کامل آنان از خط مشی سیاسی، اجتماعی و اعتقادی اهل البیت(ع).

کلیدواژه‌ها


  1. منابع

    . نهج ­البلاغه، محمد بن حسین موسوی(شریف رضی)،1390ش، ترجمه: محمد دشتی، چاپ دوازدهم، مشهد: آستان قدس رضوی.

    1. آل یاسین، راضی، 1414ق، صلح الحسن علیه‌السلام ، قم: الشریف الرضی.
    2. ابشیهی، شهاب الدین محمد بن احمد، 1419ش، المُستَطرَف فی کلِّ فنٍّ مُستَظرف، تحقیق: سعید محمد اللحَّام، بیروت: عالم الکتب.
    3. اسکافی، محمد بن عبدالله، 1402ق، المعیار و الموازنه فی فضائل الإمام امیرالمؤمنین علی ابن ابیطالب علیه‌السلام ، تحقیق: محمد باقر محمودی،چاپ اول، بیروت: مؤسسة المحمودی.
    4. ابن ابی ­الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، 1378ش، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: داراحیاء الکتب العربیه.
    5. ابن ابی ­شیبه، أبی بکر عبدالله بن محمد بن ابراهیم، 1425ق، المُصَنَّف، تحقیق: حَمَد بن عبدالله الجمعه و محمد بن ابراهیم اللّحیدان، الریاض: مکتبه الرشد ناشرون.
    6. ابن اثیرجزری، علی بن محمد،1385ش، الکامل فی التاریخ، بیروت:دار صادر.
    7. ابن حنبل، احمد بن محمد، 1416ق، مُسند الإمام احمد بن حنبل، تحقیق: شعیب الأرنؤوط و عادل مرشد، بیروت: مؤسسه الرساله.
    8. ابن خلدون، عبد الرحمن، 1408ق، تاریخ ابن خلدون، چاپ دوم، بیروت: دار الفکر.
    9. ابن زَنجُوَیه، حمید بن مخلد، 1427ق، کتاب الأموال، تحقیق ابومحمد الأسیوطی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
    10. ابن شهرآشوب، محمد بن علی مازندرانی(بی­تا، الف) متشابه القرآن و مختلفه، قم: دار البیدار للنشر.
    11.  (بی­تا، ب) ، مناقب آل ابی طالب علیه‌السلام ، تصحیح: سید هاشم رسولی محلاتی، قم: علامه.
    12. ابن طاووس، سید عبدالکریم بن احمد، بی­تا، فرحه الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه‌السلام  فی النجف، قم: الشریف الرضی.
    13. ابن الطقطقی، محمدبن علی، 1418ق، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الإسلامیه، تحقیق: عبدالقادر محمد مایو، بیروت: دارالقلم.
    14. ابن عبد ربه، ابی عمر احمد بن محمد ، 1407ق، العِقد الفَرید، تحقیق: مفید محمد قمیحه، چاپ سوم، بیروت: دار الکتب العلمیه.
    15. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، 1407ق، البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر.
    16. ابن میثم بحرانی، میثم بن علی، 1408ق، اختیار مصباح السالکین، تحقیق و تعلیق: شیخ محمد هادی امینی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
    17.  1362ش، شرح نهج البلاغه، تهران: دفتر نشر الکتاب.
    18. ابن یحیی العلویّ، محمد بن عقیل ، 1412ق، النّصائحُ الکافیه، تحقیق: غالب الشابندَر، بیروت: مؤسسه الفجر.
    19. ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین، 1415ق، الأغانی، بیروت: دار احیاء الترث العربی.
    20.  بی­تا، مقاتل الطالبیین، تحقیق: سید احمد صقر، بیروت: دار المعرفه.
    21. امین، احمد، 1969م، فجر الإسلام یبحث عن الحیاه العقلیه فی صدر الإسلام إلی آخر الدوله الأُمویه، چاپ دهم، بیروت: دار الکتاب العربی.
    22. امینی نجفی، عبدالحسین بن احمد، 1374ش، الغدیر فی الکتاب و السّنّه و الأدب، چاپ ششم، طهران: دار الکتب الإسلامیه.
    23. بلاذری، احمد بن یحیی، 1417ق، أنساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، چاپ اول، بیروت: دارالفکر.
    24. بی­نام، 1391ق، أخبار الدوله العباسیه، تحقیق: عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار المطلبی، بیروت: دار الطلیعه.
    25. ثقفی کوفی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد، 1353ق، الغارات، تحقیق: سیدجلال الدین حسینی ارموی، طهران: انجمن آثار ملی.
    26. جُردَاق، جورج،2010م، الإمام علی صَوتُ العَدَالهِ الإنسانیَّه (علی و عصره)، النجف: دار الأندلس.
    27. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، 1422ق، المُستدرک علی الصّحیحین، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، چاپ دوم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    28. الدوری، عبدالعزیز، 1949م، مقدمه فی تاریخ صدر الإسلام، بغداد: منشورات مکتبه المثنی، مطبعه المعارف.
    29. دینوری، احمد بن داود، 1368ش، الأخبار الطوال، تحقیق: عبدالمنعم عامر، قم: منشورات الشریف الرضی.
    30. دینوری، عبدالله بن مسلم بن قتیبه، 1410ق، الإمامه و السیاسه، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الأضواء.
    31. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، 1412ق، مفردات الفاظ القرآن، تصحیح: صفوان عدنان داوودی، بیروت: الدّار الشّامیّه.
    32. راوندی، قطب الدین ابوالحسین سعید بن هبه الله، 1409ق، الخرائج و الجرائح، تحقیق: مؤسسه الإمام المهدیf، قم: مؤسسه الإمام المهدیf.
    33. الشیبی، کامل مصطفی، 1982م، الصله بین التصوف و التشیع (العناصر الشیعیّه فی التصوف)، چاپ سوم، بیروت: دار الاندلس.
    34. صدوق، محمد بن علی، 1385ق، علل الشرائع، النجف: المکتبه الحیدریه.
    35.  بی­تا، عیون أخبار الرضا، تصحیح: سید مهدی الحسینی لاجوردی، طهران: جهان.
    36. صفوت، احمد زکی، بی­تا، جَمهره رسَائل العرب فی عِصُور العربیه الزاهره (العصر الأموی)، بیروت: المکتبه العلمیه.
    37. طبرسی، ابی­ منصور احمد بن علی، 1413ق، الإحتجاج، تحقیق: ابراهیم بهادری و محمد هادی به، قم: اسوه.
    38. طبرسی، فضل بن حسن، 1417ق، إعلام الوَری بأعلام الهدی، تحقیق: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام  لإحیاء التراث، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام  لإحیاء التراث.
    39. طبری امامی، محمد بن جریر بن رستم، 1415ق، المسترشد فی إمامه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیهم‌السلام ، تحقیق احمد محمودی، طهران: مؤسسه الثقافیه الإسلامیه لکوشانبور.
    40. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، 1387ق، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم،چاپ دوم، بیروت: دار التراث.
    41. طوسی، محمد بن الحسن، 1365ش، تهذیب الأحکام، چاپ چهارم، طهران: دارالکتب الاسلامیة.
    42. عاملی، سید جعفر مرتضی، 1423ق، علی علیه‌السلام  و الخوارج تاریخ و دراسه، بیروت: المرکز الإسلامی للدراسات.
    43. قاضی نعمان تمیمی، نعمان بن محمد، 1409ق، شرح الأخبار فی فضائل الأئمه الأطهارعلیهم‌السلام ، قم: جامعه مدرسین.
    44. قرشی، باقر شریف، 1423ق، موسوعه الإمام امیرالمؤمنین علی بن أبی طالب علیه‌السلام  (نشأته و فضله فی القرآن و السنه)، جلد اول، قم: مؤسسه الکوثر للمعارف الإسلامیه.
    45. (مِن تُراثه العلمُ و التّعلیمُ و المُغَیّبات) ، جلد هفتم، قم: مؤسسه الکوثر للمعارف الإسلامیه.
    46. قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، 1422ق، ینابیع الموده لذوی القُربی، تحقیق: سید علی جمال اشرف الحسینی، چاپ دوم، قم: دار الأسوه.
    47. کشّی، محمد بن عمر، 1404ق، اختیار معرفه الرجال، المعروف برجال الکشّی، تلخیص محمد بن حسن طوسی، تصحیح: محمدباقر بن محمد میرداماد، تحقیق: سید مهدی رجائی، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام  لإحیا التراث.
    48.  1430ق، رجال الکشّی، تعلیق: السید احمد الحسینی، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
    49. کلینی، ابی­ جعفر محمّد بن یعقوب، 1407ق، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
    50. الکوفی القاضی، محمد بن سلیمان، 1423ق، مناقب الإمام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه‌السلام ، تحقیق: محمد باقر محمودی، چاپ دوم قم: مجمع إحیاء الثقافه الإسلامیه.
    51. مبَرد نحویّ، محمد بن یزید، 1409ق، الکامل فی اللغه و الأدب، تحقیق: تغارید بیضون و نعیم زرزور، الطبعه الثانیه، بیروت: دار الکتب العلمیه.
    52. متقی هندی، علی بن حسام الدین، 1409ق، کَنز العُمّال فی سُنن الأَقوال و الأَفعال، تصحیح: بکری حیّانی و صفوه سقا، بیروت: مؤسسه الرساله.
    53. محمد جعفری، سید حسین، 1374ش، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه: سید محمدتقی آیت اللهی، چاپ هشتم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    54. مسعودی، علی بن الحسین،1409ق، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، الطبعه الثانیه، قم: دار الهجره.
    55. مفید، محمد بن محمد بن النعمان، 1372ش، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم: المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید.
    56. مقدسی، مطهر بن طاهر، بی­تا، البدء و التاریخ، بور سعید: مکتبه الثقافه الدینیه.
    57. مکارم شیرازی، ناصر، 1426ق، نفحات الولایه شرح عصریٌ جامعٌ لنهج البلاغه، تحقیق عبدالرحیم الحمرانی، چاپ دوم، قم: مدرسه الإمام علی بن ابی طالبj.
    58. منقری، نصر بن مزاحم، 1382ش، وقعه صفین، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، الطبعه الثانیه، قاهره: المؤسسه العربیه الحدیثه.
    59. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب بن جعفر ، بی‌تا، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر

    پایان ­نامه ­ها

    1. توفیق، سعید، 1393ش، تبیین روابط شامیان با خلفای اُموی، پایان­نامه­ی کارشناسی ارشد، رشته تاریخ اسلام، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان

    میری، وجیهه، 1392ش، نقش خواص در چالش­های فراروی حکومت امام علی، پایان­ نامه­ ی کارشناسی ارشد، رشته تاریخ تشیع، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد.