تحلیل تطبیقی خطبه شقشقیه از منظر ابن‌ابی‌الحدید و ابن‌میثم بحرانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار و عضو هیأت علمی گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه حضرت معصومه سلام الله علیها قم

چکیده

شرح­نهج­البلاغة ابن­­ابی­الحدید و ابن­­میثم­بحرانی از جمله شروح برجسته نهج­البلاغة هستند. مؤلفان این شروح در یک نگاه کلی با صبغه­ی مشترک کلامی و ادبی به شرح سخنان امام علی7 پرداخته­اند. از جمله خطب بی­نظیر نهج­البلاغة در بازشناسی وقایع تاریخی گذشته بر امام، خطبه شقشقیه است که البته ابن­­ابی­­­­الحدید و ابن­میثم مفصل به شرح آن همّت گماشته­اند. ابن­میثم خطبه شقشقیه را متواتر معنوی می­داند و نه متواتر لفظی؛ گرچه ابن­ابی­­الحدید در اینکه عبارات امام به تواتر رسیده سخنی صریح ندارد، اما در فرازهایی دیگر، تواتر صدور سخنان امام علی7 مبنی بر شکایت از تظلّم به حق خویش بر او ثابت شده است. ابن­میثم با دید تشیع­گونه­ و واقع­بینانه­ی خود و ابن­ابی­الحدید با نگاه کلامی اعتزالی خود و البته متعصّبانه­ به شرح محتوایی و تاریخی عبارات امام پرداخته و در فقره­های مختلف شرح عبارات دست به توجیهات و مغالطات ناصواب زده که بررسی آن ضروری می­نماید. این مقاله با بررسی توصیفی ـ تحلیلی به بررسی تطبیقی رویکرد ابن­ابی­الحدید و ابن­میثم از خطبه شقشقیه می­پردازد.

کلیدواژه‌ها


مآخذ

قرآن کریم.
نهج ­البلاغة، محمد­بن ­الحسین ­الرّضی،1407ق،تحقیق: صبحی­ صالح، قم: مؤسسة دار الهجرة.
ابن ­أبی ­الحدید، عزالدّین­ عبدالحمید، 1378ق، شرح نهج ­البلاغة، تحقیق: محمّدابوالفضل ­ابراهیم، مصر، داراحیاء الکتب العربیة.
ابن ­اثیر، عزالدین ­ابوالحسن،1364، النهایةفی­ غریب­ الحدیث، تحقیق: طاهرأحمدالزاوی­ و­محمود محمد الطناحی، قم: مؤسسة إسماعیلیان.
ابن­ اثیر، عزالدین ­ابوالحسن ، 1385،الکامل ­فی­ التاریخ، بیروت: دار صادر، دار بیروت.
ابن­ خلکان، احمدبن ­محمد بن ­ابی‌بکر،1397، وفیات­ الاعیان ­و­ انباء ­ابناء­الزمان، تحقیق: احسان ­عباس، بیروت: دارصادر.
ابن­ فارس، ابو الحسین ­أحمد1404، معجم ­مقاییس­ اللغة، تحقیق: عبدالسلام­ محمد­ هارون، مکتبة الإعلام الإسلامی.
ابن­ منظور، أبوالفضل­ جمال­ الدین،1405ق، لسان‏ العرب، قم: أدب الحوزة.
ابن­ میثم ­بحرانى‏، میثم ­بن­ على،1362،شرح نهج ­البلاغة، دفتر نشر الکتاب.
ابن­ میثم ­بحرانى‏، میثم ­بن­ على، 1366،اختیار مصباح‏­ السالکین، مصحّح: محمّدهادی ­امینی، مشهد: بنیادپژوهش­هاى ‏­اسلامى­‏ آستان­‏ قدس­‏ رضوى‏.
اله ­بداشتی، علی،پاییز1385،ضرورت ­امامت ­و­ مسوولیت­ نصب­ امام ­از ­نگاه­ ابن ­میثم ­بحرانی، فصلنامه­ ی علمی­ پژوهشی دانشگاه قم، سال ­هشتم، شماره ­اول.
أمین، محسن،1403ق،اعیان­‏ الشیعة، تحقیق ­و تخریج: حسن ­الأمین، بیروت: دار التعارف.
امینی، عبدالحسین،1397ق، الغدیر فی­ الکتاب­ و ­السنة­ و ­الأدب، بیروت: دارالکتاب ­العربی.
بلاذری، احمد­بن ­یحیی،1394ق، أنساب­ الأشراف، تحقیق: محمد حمیدالله، مصر: دارالمعارف، 1959م­ و تحقیق: محمدباقر­ المحمودی، بیروت: الأعلمی.
تیجانی تونسی، محمد،1389، اول­ مظلوم ­عالم؛ فتنه­ها،توطئه­ ها و­کجروی های­ پس­ از سقیفه، ترجمه: مرتضی ­رحیمی ­نژاد، قم: نشر حبیب.
جمعه­ عاملی، حسین،1403ق، شروح ­نهج ­البلاغة، بیروت: مطبعة الفکر.
حسینی­ خطیب، سید عبدالزهراء،1409ق، مصادر نهج ­البلاغة و­ أسانیده، بیروت: دارالزهراء.
دلشاد تهرانی، مصطفی،1382،چشمه­ خورشید (آشنایی ­با­ نهج­ البلاغة)، تهران:دریا.
دلشاد تهرانی، مصطفی، 1388،دلالت­ دولت، آیین نامۀ ­حکومت­ و­ مدیریت­ در­ عهدنامه­ مالک­ اشتر، تهران:دریا.
دلشاد تهرانی، مصطفی، 1382،جمال­ دولت­ محمود، تهران: دریا.
دمشقی، ابوالفداء اسماعیل ­بن­ کثیر،1407ق، البدایة و النهایة، بیروت: دار الفکر.
دینوری، ابن­ قتیبة،1410ق، الإمامة و السیاسة، تحقیق: علی ­شیری، بیروت: دار الأضواء.
رحمان­ ستایش، محمدکاظم­ و ­رفعت، محسن، زمستان1390، بررسی ­نقدی­ روش ­ابن ­أبی­ الحدید معتزلی­ در ­شرح ­نهج ­البلاغة، فصلنامه ­شیعه ­شناسی، سال­ نهم، شماره36.
رضی، محمد­بن­ حسین،1387ق، نهج ­البلاغة، ترجمۀ­:سیدجعفر شهیدی، تهران: انتشارات­ علمی­ فرهنگی.
روحی دهکردی، مجید،1387،معرفی ­و روش ­شناسی ­شرح ­نهج ­البلاغة ابن­ میثم، فصلنامه­ علوم­ حدیث، سال­ سیزدهم، شماره48.
زبیدی، محمد،1414ق،تاج­ العروس، تحقیق: علی ­شیری، بیروت: دارالفکر.
سبحانى، جعفر،1418ق، موسوعة طبقات ‏­الفقهاء، قم: مؤسسه ­امام ­صادق علیه‌السلام.
سبط­بن­ جوزى‏،شمس ­الدین،1418ق، تذکرة ­الخواص، قم: الشریف ­الرضی‏.
شریف مرتضى،1410ق، الشافی­ فی­ الإمامة، قم: مؤسسة إسماعیلیان.
شوشتری، محمد تقی1376، بهج­ الصباغة ­فی­‏ شرح­ نهج ‌­البلاغة؛ تهران: امیرکبیر.
صدوق، محمد ­بن­ علی ­بن ­بابویه، بی­تا، علل‏ الشرائع، قم: مکتبة الداورى.
صدوق، محمد ­بن ­علی ­بن ­بابویه، 1361،معانی ‏الأخبار، قم: جامعه­ مدرسین­ قم.
طالقانی، محمود،1374، پرتوى­ از نهج ‏البلاغة، مصحّح: محمد مهدی­ جعفری، تهران: ‏وزارت ­‏فرهنگ ­‏و ­ارشاد اسلامى.
طبرسى، ابو منصور احمدبن­ على،1403ق،الإحتجاج ­على ­أهل ­اللجاج‏، مشهد: نشر مرتضى.
طبری، ابوجعفر محمدبن ­جریر،1387، تاریخ ­‏الطبری(تاریخ­ الأمم­ و ­الملوک)، تحقیق: محمد ابوالفضل­ ابراهیم، بیروت: دار التراث.
طریحی، فخرالدین،1375، مجمع ­البحرین، تحقیق: أحمد ­الحسینی، تهران: مرتضوی.
طوسی، ابوجعفر محمد­بن ­حسن،1414، الأمالی، قم: دارالثقافة.
طهرانی، آقابزرگ،بی­تا، الذریعةالی­ تصانیف­ الشیعة، بیروت: دارالاضواء.
فراهیدى، خلیل­ بن­ أحمد،1409ق،کتاب ­العین‏، قم: هجرت.
فیروز آبادی، مجدالدین ­محمد،بی­تا، القاموس ­المحیط، بی­جا.
کتبی، محمدبن­ شاکر،بی­تا، فوات­ الوفیات ­و­ الذیل علیها، تحقیق: إحسان­ عباس، بیروت: دار صادر.
مدرس وحید، احمد،1402ق،شرح­ نهج­ البلاغة، قم: بی­نا.
مفید، محمدبن ­نعمان،1413ق، الجمل و ­النصرة ­لسیّد ­العترة ­فی ­حرب­ البصرة، قم: محقق: علی­ میرشفیعی، کنگره­ جهانى­ شیخ­ مفید­.
مفید، محمدبن ­نعمان، 1413ق، الإرشاد، قم: کنگره ­جهانى ­شیخ­ مفید.
مکارم شیرازی، ناصر،1375، پیام­ امام­ شرح ‏تازه‏ و جامعى­ بر نهج­ ‏البلاغة، تهران: دار­الکتب­‏ الاسلامیة.
موسوی بجنوردی،کاظم،1416ق،دائرةالمعارف ­الإسلامیة­الکبری، إیران: مرکزدائرةالمعارف ­الإسلامیة­الکبری.
مهدوی­ راد، محمدعلی­ورفعت، محسن،1390،بررسی­ روش­های ­ابن­ ابی­ الحدید­ در­فهم ­متن ­نهج ­البلاغة، دو فصلنامه علمی ­پژوهشی ­حدیث­ پژوهی، سال­ سوم، شماره­6.
میدانى­ نیشابورى، ابوالفضل،1407ق، مجمع­ الأمثال، مشهد: آستان­ قدس­ رضوى‏.
هاشمی­ خویی، میرزاحبیب ­الله،1358،منهاج­ البراعة­ فی­ شرح ­نهج­ البلاغة، تصحیح: سید ابراهیم­ میانجی، تهران: مکتبة­ الاسلامیة.